O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti

II. “Sintagma urg‘usi - nutq oqimining ma’no jihatdan muhim bo‘lgan qismini (sintagmani) alohida ta’kidlash, ajratish uchun qo‘llanilgan urg‘u. Sintagmani aniqlash mezoni ikkitadir: a) semantik mezon; b) sintaktik mezon. Bu mezonlar sintagmaning grammatik-semantik jihatdan yaxlit, bir-butun konstruktsiya ekanligidan kelib chiqadi. Sintagma urg‘usi fraza (gap) ichidagi mazmunan yaxlit, grammatik jihatdan bir butun bo‘lgan qismni maxsus ta’kidlash, uni shu fraza (gap) ichidagi boshqa sintagmalardan ajratish uchun xizmat qiladigan fonetik vositadir”.
Mana shu qoidaga asoslanib quyidagi gaplarni sintagmalarga ajratib ko‘raylik:
1. “Ergash shoir qahramonlarning taqdiri xalq bilan bog‘liq ekanligini o‘zining Go‘ro‘g‘li haqidagi termalarida juda yorqin ifodalagan”. a) “Ergash shoir qahramonlarning taqdiri”; b) “xalq bilan bog‘liq ekanligini”; v) “o‘zining Go‘ro‘g‘li haqidagi termalarida”; g) “juda yorqin ifodalagan”.
2. “Ergash shoirdagi hofiza quvvatining kuchliligi kishini hayratga soladi”
a) “Ergash shoirdagi hofiza quvvatining kuchliligi”; b) “kishini hayratga soladi”.
Dastlabki gapdagi sintagmalardan birinchisi alohida urg‘u (sintagma urg‘usi) bilan yakunlangan bo‘lib, uning fonetik tabiati quyidagi belgilarga ega: sintagma oxiridagi “taqdiri” so‘zining so‘nggi bo‘g‘ini ochiq bo‘g‘in bo‘lib, bu bo‘g ‘indagi “i” unlisi cho‘ziq talaffuz qilinmoqda, tovush toni ko‘tarilgan, kuchi esa intensivlashgan (zarb belgisi)shu sintagmaning m a’nosini alohida ta’kidlash lozimligidan dalolat beradi. Sintagma urg‘usidan keyin kelgan qisqa pauza birinchi va ikkinchi sintagmalami bir-biridan ajratish vazifalarini bajargan. Kuzatilgan maqsadga ko‘ra, sintagma urg‘usining o‘mi o‘zgartirilishi ham mumkin. Bunday holatda sintagma urg‘usining o‘mi o‘zgartirilishi bilan gapning mazmunida ham o‘zgarish sodir bo‘ladi.
Qiyoslang:
Ega kesim
1. Bu olivjanob inson / Muhammadning ustozidir.
Ega aniqlovchi kesim
2. Bu / oliyjanob inson Muhammadning / ustozidir.
Birinchi gapda ustoz oliyjanob, ikkinchi gapda esa Muhammad oliyjanob ekanligi anglashiladi. Sintagma urg‘usidan keyin ba’zan vergul qo‘yiladi, ba’zan qo‘yilmasligi ham mumkin.
Ifodali o‘qishda sintagma urg‘usining o‘mini to‘g‘ri belgilamaslik - gapning mazmuni va ifodali nutqqa jiddiy putur yetkazadi.
Sintagma urg‘usining ahamiyati shundaki, u pauza, so‘z yoki jumlalaming bo‘linib-bo‘linib, tez yoki sekin o‘qilishi, ovozning ko‘tarilishi yoki pasayishi kabi intonatsiya vositalarining reallashuviga imkon beradi.