O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qashqadaryo viloyati kasbiy ta’limni rivojlantirish va muvofiqlashtirish hududiy boshqarmasi shahrisabz pedagogika kolleji

Puflab chalinadigan cholg’u asboblari guruhiga nay, surnay, qo’shnay, bo’laman, karnay, g’ajir nay, sibiziqlar kiradi.

• Puflab chalinadigan cholg’u asboblari guruhiga nay, surnay, qo’shnay, bo’laman, karnay, g’ajir nay, sibiziqlar kiradi.
• Kichik nay – (pikkalo) diapazoni “re” birinchi oktava, “solь” uchinchi oktava, “lya” uchinchi oktava.
• Katta nay – diapazoni “lya” birinchi oktava, “solь” uchinchi oktava, ikki yarim oktavani o’z ichiga oladi.
• Surnay – diapazoni “do” birinchi oktava, “re” ikkinchi oktava, ikki oktava tovushini o’z ichiga oladi.
• Qo’shnay – qamishdan yasaladi. Uning sibiziqdan farqi diapazonining kengligida. Diapazoni oktava doirasida. Bulaman Xorazm va Qoraqalpog’istonda keng tarqalgan.
• G’ajir nay – mahalliy cho’l burguti g’ajir (asbobning nomi ham shundan olingan) qanotining suyagidan yasalgan xushtak qurilmasiz bo’ylama nay. G’ajir nayda barmoq bosiladigan to’rtta (uchtasi ustki, bittasi past tomonda) teshik bo’lib, diapazoni seksta oralig’idadir.
• Sibiziq (sibizg’a) – oddiy qamishdan yasalib, puflanadigan tomonidan tilcha kesiladi. Naychaning yuz tomonida barmoq bilan bosiladigan uchta teshik ochiladi. Diapazoni seksta intervalidan oshmaydi.
• Karnay – misdan yasalgan puflab chalinadigan cholg’u asbobi. Og’zi konus shaklida, bo’yi 2–3 metr atrofida bo’ladi. Ijrochilik imkoniyatlarining chegaralanganligi sababli, uning vazifasi ritmik asosni ta’kidlashdan iborat. Ovozi yo’g’on va kuchli bo’lganligi uchun ochiq havoda ansamblь (asosan surnay – nog’ora) tarkibida qatnashadi.

2

Bu asboblar guruhiga qashqar rubobi, afg’on rubobi, tanbur, dutorlar kiradi.

• Bu asboblar guruhiga qashqar rubobi, afg’on rubobi, tanbur, dutorlar kiradi.
• Qashqar rubobi – rubob simlarining soni beshta. Birinchi va ikkinchi torli juft simdan, uchinchi tori paydan yasalgan. Diapazoni “lya” uchinchi oktavagacha. Rubob uch oktava tovushlar oralig’iga ega. Rubobning birinchi tori “lya” (birinchi oktava) tovushiga, ikkinchi tori “mi” (birinchi oktava) tovushiga va uchinchi tori “si” (kichik oktava) tovushiga sozlanadi.
• Afg’on rubobi – (Buxoro yoki tojik rubob deb ham yuritiladi) o’ziga xos shaklga ega bo’lib, chertib chalinadigan noxunli cholg’u asbobidir. Ayg’on rubobi 5 ta chalinadigan asosiy pay tor (1-2-3-4 qo’sh torlar) hamda yon quloq (go’shak)larga tortiladigan 10–11 ta sim torlarga ega. Diapazoni “si” kichik oktavadan “do” ikkinchi oktavagacha. Ikki oktavani o’z ichiga oladi.
• Tanbur – o’zbek, tojik va uyg’ur xalqlarining qadimiy cholg’u asbobi hisoblanadi. U metalldan yasalgan, o’ng qo’lning ko’rsatkich barmog’iga kiyiladigan noxun vositasida chalinadi. CHalinadigan asosiy kuychan tor birinchisi bo’lib, ijrochi ahyon – ahyonda qolgan torlarga ham noxun tekkizib, hamohang sadolar hosil qiladi.
• Tanbur simlarining soni uchta. U kvarta kvitaga sozanadi. Diapazoni: “solь” kichik oktavadan “solь” ikkinchi oktavagacha yoki “lya” kichik oktavadan “lya” ikkinchi oktavagachadir. Tanbur uch oktava oralig’idagi diotonik tovushqatorni hosil qiladi. Tanburning turlari har xil. Diapazoni yozilgandan ko’ra bir oktava past tovush beradi.
• Dutor – mayin hamda mungli sadolarga boy tovushga ega. Dutorning ikkita ipak tori kvarta, kvinta yoki unison (oktava) ga sozlanadi. Dutor ishatiladigan shtrixlarga boyligi, o’ng qo’l barmoqlari hamda panjani ishlatishdagi uslublarning rang-barangligi bilan ajralib turadi. Diapazoni: “re” birinchi oktavadan “si” ikkinchi oktavagacha yoki “mi” birinchi oktavadan “lya” ikkinchi oktavagacha. Dutorning diapazoni yozilgandan ko’ra bir oktava pas tovush beradi.

3