O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Adabiyotlar: 
1.Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. 
T.:”O‘zbekiston”, 2017. 
2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T., Ma’naviyat. 2008. 
3.Jabborov I.M. “Jahon xalqlari etnologiyasi asoslari”. T. O’qituvchi. 2008 
4.Jabborov I.M. “Jahon xalqlari etnografiyasi”. T. O’qituvchi. 1987 
5.Этнология. Учебник. Под.ред.Г.Е.Маркова и В.В.Пименова М.1994. 
6. Этнография Учебник. Под.ред. Ю.В. Бромлея и Г.Е.Маркова М.1982. 
7.Народы Мира. Серия. М. 1954- 1966. 
8.Annayev.T. Sag’dullayev. Sh. Surxondaryo tarixidan lavhalar. T., 1997 
9.Беленицкий А.М., Бентович И.Б., Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии. Л., 
1973 
11.Древнейщие государства Кавказа и Средней Азии. М. «Высшая школа» 1985 
12.Еленек Я. Большой иллюстрированный атлас первобытного человека М., 1982 
Rossiyaning yarmidan ko'proq qismini egallab olgan Sibirning bepoyon dashtlari, tayga va 
o'rmonlarida qadimdan 30 dan oshiq turli elat va etnografik guruhlar yashaydi. Ular fanda xo'jalik, 
madaniy xususiyatlariga qarab bir necha tarixiy-etnografik mintaqalarga bo'lingan: Janubiy 
Sibirning o'rmon dasht qismi; G'arbiy Sibirning Tayga va Tundra bo'yi tomoni, Oltoy-Sayan qismi; 
Markaziy Sibir; Amur-Primore o'lkasi va Shimoli-sharqiy chekka qismi. 
Son jihatdan nisbatan kam hisoblangan mahalliy Sibir xalqlari (umurniy aholisi hozir 25 
milliondan ortiq bo'lsa-da, mahalliy tub elatlar taxminan bir milliondan ko'proq) juda katta hududda 
joylashgan. Masalan, 328 mingdan ortiq aholiga ega bo'lgan yoqutlarning avtonom respublikasining 
hozirgi hududda Fransiya hududiga nisbatan old hissa katta, yoki buryat avtonom respublikasi tub 
aholisi soni 353 ming kishidan iborat bo'lib, egallagan hududi Buyuk Britaniyaga bir yarim baravar 
keladi. 
Sibir xalqlari bir oz o'zini tiklab etno-iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy-madaniy taraqqiyot 
yo'liga chiqdilar. Hozir Sibir va Uzoq Sharqda uchta avtonom respublika, uchta avtonom viloyat va 
to'qqizta avtonom okrug mavjud. 
Xo'jalik-madaniy tavsifnomasi nuqtayi nazardan Sibirni ikki-ga bo'lib turgan Yenisey 
daryosining janubida dehqonchilik va chorvachilik xo'jaligi, o'rta va quyi Ob daryosi bo'ylarida 
ovchilik, eng shimoliy qismida Tundrada bug'uchilik, Yenisey va Lena daryolari o'rtaligida tayga 
bug'uchiligi va ovchilik xo'jaligi ajralib turadi. Sayan-Oltoy tayga tog'liklarida barcha mazkur 
xo'jaliklarni mujassamlashtirgan o'ziga xos etnografik dunyoni ko'rish mumkin. Amur-Primore 
hududida ham maxsus etnografik xususiyatlarga ega bo'lgan baliqchilik va ovchilik xo'jalik tipini 
uchratamiz. Chukotka-kamchatka hududida esa qadimiy «paleo-osiyo» madaniyati bilan bog'liq 
maxsus ovchilik va bug'uchilik tipi diqqatga sazovor
31
. 
31
Jabborov I.M. “Jahon xalqlari etnologiyasi asoslari”. T. O’qituvchi. 2008.Б.21. 

---

Shuni alohida qayd qilish lozimki, Sibir qadimdan ruslarni o'ziga jalb qilib kelgan. Bu yerga 
XVI asrdan boshlab yangi yerlarni kashf etuvchi ruslar tomonidan yo'l ochib berilgan edi. Bir asr 
o'tmay Sibirga kelgan ruslarning soni 150 mingdan oshib ketgan va mahalliy tub aholi soniga 
yaqinlashgan. Hozirgi davrda Sibirda yashovchi 25 millionli aholining deyarli 90 foizi yoki o'ndan 
to'qqiz qismi ruslar (22mln.), ukrainlar (Imln.) va beloruslar (200 ming). 
Lingvistik jihatdan Sibir xalqlari bir necha til oilasi va turkumlariga ega. Birinchi o'rinda 
eng ko'p sonli Oltoy til oilasiga kiradigan elat va xalqlar turadi. Ularni uch turkumga bo'lish 
mumkin: turkiy, mo'g'ul va tungus-manjur tillari. Eng katta turkiy til turkumiga oltoy-sayan xalqlari 
(oltoyliklar, tuvaliklar, xakaslar, sho'rlar, chulimlar, tufalar yoki qoragaslar), G'arbiy Sibir tatarlari 
(ishim va tobolliklar), Shimoliy Sibirdagi yoqutlar va do'lganlar kiradi. Mo'g'ul til turkumiga faqat 
buryatlar kiradi. Tungus-manjur tillari-da evenk (tungus)lar va ularga yaqin even (lamut)lar, quyi 
Amurda va Ussuriy o'lkasida yashovchi nanay (gold)lar, ulchilar, o'ro'chi va udegeylar, Saxalindagi 
o'ro'kilar gapiradi. G'arbiy Sibirda yashovchi xanti-mansilar, samodiy xalqlari (nenes, enes va 
selkuplar) ural til oilasiga oid kam sonli elatlardir
32
. 
Eng qadimgi Osiyo xalqlariga (odatda «paleoosiyo» deb ataydi-lar) yuqorida tilga olingan 
turkumlarga kirmaydigan Shimoli-sharqiy Sibirda yashovchi itelmenlar, chukchilar, koryaklar, 
kalmia yukagirlari kiradi. Paleoosiyo til turkumiga Amur quyi oqimida va Saxalinda joylashgan 
nivxa (gilyak) anlarni ham kiritadilar. Markaziy Yeniseyda yashovchi ketlarni bir vaqtlar juda keng 
tarqalgan mustaqil Yenisey til oilasiga oid deyish mumkin. Qisman Chukotka va Vrangel orolida 
yashovchi eskimos va aleutlar o'ziga xos til oilasini tashkil qiladi. 
Antropologik jihatdan Sibir xalqlari asosan, mongoloid irqiga oid. Ammo Yeniseyning 
g'arbida yashovchi aholida yevropoid irqining ta'siri sezilarli. 
Sibir xalqlarining kelib chiqishi va shakllanish tarixi eng qadimgi davr - yuqori paleolitga 
borib taqaladi. Neolit davri (mil.avv. IV-1I ming yilliklar)ga kelib ibtidoiy ovchi va baliqchi elatlar 
Amur, Yenisey, Lena va Ob kabi yirik daryo vohalarini, Kamchatka va Chukotkaning ichkari 
sohillarini ham egallab olganlar, hozirgacha yetib kelgan til turkumlari ildizi o'sha davrlarga borib 
taqaldi. Butun Sharqiy Sibirni Yeniseydan Oxot dengizigacha egallab olgan «paleoosiyoliklar» bir 
necha mustaqil etnolingvistik birikmalardan iborat edi. Ular o'z navbatida turli tilda gapiradigan 
mayda turkumlarga bo'lingan. Amur vohasining ancha qismini gilyaklar, Oxot dengizi sohillari va 
qisman Chukotkani koryak va chukchilarning ajdodlari, Kamchatka va Bering qirg'oqlarini 
eskimoslar, Ob va Yeniseyning yuqori oqimini ketlarga qardosh qabilalar, Yuqori Lena va Baykal 
bo'ylarini yukagirlar egallagan edi. Zauraleda, ya'ni Ob daryosining pastki va o'rta oqimlarida 
mil.avv. V-III ming yillikda ural til oilasiga oid ugor xalqlari (xanti-mansi) ham samodiylar joy-
lashgan. Mazkur elatlar ovchilik va baliqchilik bilan shug'ullanganlar. 
Janubiy Sibir dashtlarida neoht davrida turli ovchi qabilalari daydib yurganlar. Mil.avv. Ill 
ming yilliklar bu yerda g'arbdan kelgan yevropoid tipidagi chorvachilik bilan shug'ullanuvchi elatlar 
paydo bo'ladi. Keyingi ming yillikda Janubiy Sibirni andronov madaniyati tipidagi o'troq 
dehqonchilik va chorvachilik bilan shug'ullanuvchi bronza davri elatlari egallaydi. Milod boshlarida 
bu yerga oltoy til oilasiga oid turkiy va tungus qabilalari bosib kiradi. Ehtimol, ular Sayan-Oltoy va 
Baykal bo'ylaridan kelgandir. Baykal atroflarida mo'g'ul tilidagi buryatlarning ajdodlari ham 
yashagan. 
Milodning VI-X asrlarida qadimgi turkiy elatlar Ob va Yeniseyning yuqori qismidagi 
Baykal ko'li atrofida juda keng hududni egallab olganlar. O'sha davrda evenklarning tungus 
ajdodlari Sharqiy Zabaykale, Amur vohasi va Markaziy Sibirga tarqalgan. Mo'g'ul istilosidan keyin 
bu yerdagi turkiy elatlarning bir qismi Lena daryosining o'rta oqimiga ko'chib mahalliy 
«paleoosiyo»lilar bilan aralashib yoqut xalqiga asos solgan. Mazkur murakkab etnik jarayon 
keyingi asrlarda ham qisman davom qilib kelgan. Uning mohiyatini to'liqroq tasavvur qilish uchun 
ayrim yirik xalqlarning etnogenezi va etnik tarixi ustida qisqacha to'xtab o'tish zarur. 
Sibirning nisbatan eng ko'p sonli xalqlaridan yoqutlar (328 ming) qadimiy etnoslardan biri 
hisoblanadi. Ular o'zlarini «Saxa» deb ataydilar va Yohutiston Avtonom Respublikasining tub 
32
Этнология. Учебник. Под.ред.Г.Е.Маркова и В.В.Пименова М.1994.С.22. 

---

aholisi bo'lib, Lena daryosining o'rta oqimida, janubiy Oldan va Vilyuyada, qisman Olekmaning 
quyi oqimi va Shimolning chekka hududlarida joylashgan. Ayrim guruh yoqutlar Krasnoyarsk 
o'lkasining shimolida, Magadan, Saxalin va Amur viloyatlarida ham yashaydilar. 
Yoqut etnosi asli milodning II ming yilligining birinchi yarmida Lena daryosining o'rta 
oqimi havzasida Baykal sohillaridan kelgan turkiy qabilalarning mahalliy paleoosiyo va tungus 
tillaridagi elatlarni o'ziga singdirib yuborishi natijasida paydo bo'lgan. Eng oxirgi elatlarning 
ko'chib kelishi XIV-XV asrlarda ro'y bergan. XVII asrlarda yoqutlarning katta guruhlari Lena, 
Yana, Indigirka va boshqa yirik daryolarning vodiylariga yoyilib mahalliy qabilalar bilan aralashib 
ketganlar. Yoqutlarning etnik konsolidatsiyasi XVII asrlarning 20-30-yillaridan, ya'ni o'lkani 
Rossiyaga qo'shilish davridan keyin tugallanadi. 
Ikkinchi yirik xalqlardan buryatlar (353 ming kishi) XVII asrda turli mo'g'ul qabilalari 
(bulag'atlar, exiritlar, xorinlilar va xo'ndo'rlar)dan tashkil topgan, ularga keyin boshqa mo'g'ul 
qabilalari va qisman evenklar qo'shilgan. Oktabr to'ntarishidan avval buryatlar ikki qismga 
bo'lingan: g'arbiy o'troq chorvadorlar va dehqonlar (pravoslav dinida) hamda sharqiy (Zabaykale) 
ko'chma chorvador qismi (lamaizm dinida). 
O'tmishda uryang'ayliklar, soyotlar yoki sayanlilar deb nom qozongan hozirgi tuvalilar (166 
ming kishi)ning kelib chiqishi asli VII-VIII asrlardagi o'rxun-yenisey yozuvlarini yaratgan turkiy 
qabilalar bilan bevosita bog'liq bo'lgan. Ularning etnogenezida samodiy qabilalari ham qisman 
ishtirok qilgan. Yoki ilgari noto'g'ri o'yro'tlar deb atalgan oltoy xalqi (60 ming) ham qadimiy 
samodiy, ket, ugor va turk qabilalarining uzoq davr davomida aralashib ketishi natijasida, janubiy 
oltoyliklar esa Sayan-Oltoy qadimiy turklari (VI-VIII asrlar) bilan ko'chib kelgan mo'g'ul qabilalari 
(XIII va XVI-XVIII asrlar) bilan aralashishi oqibatida paydo bo'lgan edi. Hozir oltoylilar Yuqori 
Ob daryosi havzasidagi va Oltoy tog'i oralig'idagi vodiylarda yashaydilar va o'zining avtonom 
viloyatiga ega. Boshqa shimoliy xalqlarning ham etnogenezi va etnik tarixi shunday murakkab. 
Sibirning tabiiy-geografik sharoitiga moslashgan holda qadimdan bir necha xo'jalik-madaniy 
tiplar paydo bo'lgan. Oltoy - Sayandagi buryatlar, G'arbiy Sibir va Lenaning o'rta oqimida 
joylashgan yoqutlar chorvachilikka ega bo'lib, ot, qo'y va tuya boqqanlar. Baykal bo'yi buryatlari 
yarim ko'chma chorvachilikni o'troq dehqonchilik xo'jaligi bilan birga olib borganlar. XIX asrlardan 
boshlab ruslarning ta'siri ostida dehqonchilik xo'jaligi ancha rivojlangan. Oltoyning tog'li va tayga 
hududlarida yashovchi aholi ovchilik bilan shug'ullangan. Yoqutlar yaqin davrgacha yarim 
ko'chmanchi chorvachilik (qoramol va yilqichilik) bilan bir qatorda baliqchilik va ovchilik (go'sht 
va qimmatbaho teri mahsuloti yetkazish) xo'jaligiga ega bo'lganlar, shimoliy yoqutlar esa qisman 
bug'u ham saqlaganlar. 
Katta-kichik daryo vohalarida va tarmoqlarida, dengiz sohillarida joylashgan nanay, ulchi, 
nivxi, koryak, itelmen, xantimansi va janubiy selkuplar o'troq baliqchi xo'jalik tipi vakillaridir. 
Ularning butun hayoti va tirikchiligi baliqchilik va qisman ovchilik bilan bog'liq bo'lgan. 
Sharqiy Sibirda yashovchi evenk, even, do'lg'an, tufalar, o'rmon neneslari, selkup va 
udegeylar ovchilik, bug'uchilik xo'jaligi bilan shug'ullanganlar. Ularning asosiy kasbi ovchilik bilan 
bug'uchilik bo'lsa-da, qo'shimcha baliqchilik bilan ham shug'ullanganlar. Ko'chmanchilik bilan 
turmush kechirgan mazkur elatlar bug'ulardan yuk tashish va transport sifatida foydalanganlar, 
yengil qayiq, chana va chang'i ham ulov sifatida ishlatilgan. 
Nenes, chukchi va koryaklar tundra bug'uchilik xo'jaligiga ega bo'lganlar. Ular qishda tayga 
chekkalariga, yozda dengiz sohillariga, kuzda yana tayga tomon yil bo'yi bug'ulari bilan ko'chib 
yurganlar. Tundra bug'uchilari ikki, to'rt yoki besh bug'u qo'shilgan yengil chana (narta)larda 
ko'chmanchilik qilib hayot kechirganlar
33
. 
Sharqiy-shimoli Sibirda, asosan, Chukotka sohillarida yashovchi eskimoslar, o'troq chukchi 
va koryaklar dengiz hayvonlariga ov qiluvchi arktikaliklar xo'jalik tipini tashkil qiladilar. Ular yil 
bo'yi morj va tulenlarga sanchqi bilan ov qilganlar. Yoz paytlarida yengil teri bilan o'ralgan yog'och 
qayiqlarda, qishda it qo'shilgan chanalarda ovga chiqqanlar. 
33
Jabborov I.M. “Jahon xalqlari etnologiyasi asoslari”. T. O’qituvchi. 2008.Б.32. 

---

Sibir xalqlarining moddiy madaniyati ularning xo'jalik faoliyatiga moslashgan. Chorvachilik 
bilan mashg'ul aholi ko'chma va o'troq tipdagi uylarda yashaganlar. Buryat va oltoylar konus 
shaklidagi kigiz yopilgan o'tov uylarda, yoqutlar daraxt qobig'i yopilgan o'tovsimon «yarasa» nomli 
uylarda yashaganlar. O'troq aholi yog'och uylar ham qurganlar. Baliqchilik bilan shug'ullanuvchi 
elatlar o'tmishda yerto'lalarda, keyin xitoycha fanza tipidagi to'g'ri burchakli yog'och uylarda 
istiqomat qilgan. Ko'chmanchi ovchi va bug'uchi nenes va evenklarda ko'chirishga qulay bo'lgan 
teri yoki daraxt qobig'i bilan bekitilgan konus kapa shaklidagi chayla («chum») tiklangan. Eskimos 
va chukchilarda yerto'la shaklidagi muzdan tiklangan uylar mavjud. Hozirgi davrda barcha Sibir 
xalqlari zamonaviy uylarga ega. Ko'chma xo'jalik bilan shug'ullanuvchi aholining an'anaviy 
kiyimlari teri va matodan turli xilda tikilgan chopon va po'stinlar, ko'ylak va ishtonlar, etik va 
qalpoqlardan iborat bo'lgan. O'troq baliqchilar baliq terisidan, bug'uchilar va ovchilar bug'u hamda 
boshqa hayvonlarning terisidan kiyim va poyabzallar tikkanlar. Erkak va ayollarning kiyimlari 
uncha farq qilmagan. Arktika ovchilarida teridan ikki qavat qilib boshdan oyoq yaxlit tikilgan kiyim 
bo'lgan. 
XX
 
asrga qadar Sibir xalqlarining ijtimoiy turmushi ibtidoiy ishlab chiqarishga asoslangan 
arxaik shakldagi munosabatlardan iborat edi. Ularning sotsial tuzumida hatto ona urug'i davriga oid 
sarqitlar (matrilokal nikoh qoldiqlari, avonkulat, ya'ni ona tomonidagi tog'aning maxsus roli, fratriy 
tashkiloti va boshqa ibtidoiy, ijtimoiy va oilaviy turmush odatlari) saqlanib kelgan. Xanti-mansi, 
selkup, evenk, nivxi kabi elatlarda urug'-jamoa tuzumi yemirilib sinfiyjamiyatga o'tish jarayoni 
boshlangan. Buryat, oltoy va yoqutlarda esa ilk patriarxal feodal munosabatlari o'rnatilgan edi. 
Sibir xalqlarining ko'pchiligi yozuvsiz, nihoyatda qoloq madani-yatga ega bo'lganlar. 
Ularning ma'naviy hayotida urug' va oila arvohlariga, tabiat kuchlariga sig'inish kabi ibtidoiy dinlar 
hukmronlik qilib kelgan. G'arbiy Sibir tatarlari dastlab shomonizm kabi ibtidoiy dinlarga itoat 
qilganlar, faqat XVI asrda islom diniga o'tganlar. Buryat va qisman oltoy xalqlarida buddizm dini 
keng tarqalgan
34
. 
Butun Sibir xalqlarida eng keng tarqalgan diniy e'tiqod shomonizm edi. Shomoniylik dinida 
shomon zikrga tushib o'zini jazavaga tushgan holda arvohlar bilan bevosita munosabat qilishi-ga 
qurilgan. Unga ko'ra Shomon arvohlar vositasida kasallarni davolashi, ochlik va turli musibatlarni 
tugatishi, bola tug'ilish, ovda va kasb-hunarda muvaffaqiyat keltirish yoki dushmanlarni 
mag'lubiyatga hukm qilishi mumkin degan aqida hukm surgan. Itel-manlarda hamma shomonlik 
qila olgan bo'lsa, chukchilarda, har bir oila boshlig'i shomonlik marosimini oila bayramlarida 
o'tkaza bilgan. Yukagir, xanti-mansi, evenk va buryatlarda shomonlik maxsus mutaxassislik 
hisoblangan va merosiy kasbga aylangan. Buryatlarda buddizm ta'sirida shomonizm nihoyatda 
murakkablashib ketgan. 
Sibir xalqlarida boshqa ibtidoiy diniy tasavvurlar qatori oilaviy-urug' ajdodlariga, ayiq va 
boshqa hayvonlarga sig'inish odatlari uzoq davr saqlangan. Masalan, nivxa xalqida ayiqqa sig'inish 
urug' ibodati darajasiga ko'tarilgan. Neneslarda shomoniylik asosiy diniy e'tiqod hisoblansa-da, 
ammo homiylik vazifasini bajaruvchi oilaviy arvohlarning tasviri yasalib oila boshlig'ida saqlangan. 
Ular hatto ovchilik va baliqchilik homiylari - «syadey»larga qurbonliklar kel-tirganlar. 
Chor Rossiyasi o'z hukmronligini to'liq o'rnatish va mahalliy aholini butunlay bo'ysundirish 
maqsadida 
XVIII 
asrdan 
boshlab 
missionerlik 
faoliyatini 
kuchaytirgan 
edi. 
Sibirni 
nasroniylashtirish asosan, zo'rlik bilan amalga oshirilgan. O'lkaning ko'pchilik aholisi XIX asr 
oxirlariga kelib pravoslav diniga o'tkazilgan bo'lsa-da, mahalliy diniy tasavvurlar yo'qolmagan, 
aksincha tub aholining dunyoqarashi va xatti-harakatiga ta'sir ko'rsatib qolaverdi. 
O'tgan asrimizning 50-yillaridan boshlab Sibirda urbanizatsiya jarayoni shiddatli tus oldi. 
Ayni paytda shi.moliy neneslarning 68 % i shaharlarda joylashgan, xantilarning 66,5 foizi, 
chukchilardan 62,5 foizi shaharliklarga aylangan. Shimoliy xalqlarning shaharga ko'chib kelishi 
ularning turmush sharoiti va madaniyati, mehnat xarakteri, bilim darajasi, sotsial-madaniy saviyasi 
o'zgarganligi, yangi ehti-yojlar paydo bo'lganligining oqibatidir. 
34
Этнология. Учебник. Под.ред.Г.Е.Маркова и В.В.Пименова М.1994.С.26. 

---

Sibir xalqlarining hozirgi madaniy darajasi ularning ta'lim saviyasi bilan bog'liq. Masalan, 
Shimoliy xalqlarning 1926-yilda 90 foizi savodsiz bo'lgan bo'lsa, hozir ko'pchilik aholi o'rta va 
to'liqsiz o'rta bilimga ega. Hozirgi davrda ular uchun davlat ta'minotiga o'tgan maktab-internatlar, 
maxsus o'quv yurtlar ochilgan va boshqa iqtisodiy-madaniy sharoitlar yaratilmoqda.