O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Mavzu. XVVI-XX ASR boshlarida Hindiston.
Reja:

1. 
   Hindistonning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli va davlat to'zumi.
   
2. 
   Ingliz mustamlakachiligining o'rnatilishi va uning oqibatlari.
   
3. 
   Hindislon xalqining milliy-ozodlik kurashi, Sinohiylar qo'zg'oloni.
   
4. 
   XIX asr oxirida Hindiston
   

5. Hindiston Milli Kongressi partiyasining to'zilishi. Tilak va uning inqilobiy faoliyali
6. XX asr boshlarida Hindistonning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli.
TAYANCH IBORALARI:
Boburiylar yoki Buyuk muo'g'ullar davlati. Davlat to'zumi. Feodal yer egaligining shakillari. Jagirdor. 7amindor. In'omdor. Vaqf. Jamoaa yer egaligi. Mind qishloq jamoaasining xususiyatlari va ijtimoiy-iqtisodiy tarkibi. Ost-Hindiston savdo kompaniyasi. Kompradorlar. Anglo-Franlsuz raqobati. Spohiylar qo'shini. Ingliz muslamlakachiligi. Inglizlarning soliq tizimi. /amindori. Rayatvari. Hunarmandchilik. Savdo. Sanoat. Ingliz mustamlakachiligining oqibatlari. Milliy-ozodlik harakati. Sipohiylar qo'zg'oloni. Qo'zg'olon markazlari. Qo'zg'oionning oqibatlari.
Ingliz mustamlakachilik tizimi. Soliqlar asorati. Milliy-ozodlik kurashi. Hindiston milliy Kongressi. Musulmonlar ligasi. Siyosiy oqimlari. Tilak. Kyerzon qonunlari.
Bengaliyaning bo'linishi. Svaraja. Svadeshi. Boykot qilish.


HINDISTONNING IJTIMOTY-IQTISODIY AHVOLI
VA DAVLAT TO'ZUMI
XVIII-asr o'rtalarida shimoliy va markaziy Hindiston hududlari Boburiylar yoki «Buyuk mo'g'ul!ar» (Ycvropaliklar noto'g'ri ravishda Boburning kelib chiqishi mo'gullardan deb u asos solgan davlatni «Buyuk mo'g'ullar» davlati deb nomlaganlar) davlati tarkibiga birlashtirilgan bo'lib, bu davlatda Hindislon aholisining 2/3 qismi yashar edi. Shuningdek Boburiylar davlati janubida musulmon sulolalarining hukumronligida bo'lgan Bidjopur va Golkonda sultonliklari bilan shimoliy-sharq va sharqdan Nepal kinyazliklari, Tibet va Assam bilan chegaradosh edi.
Boburiylar davlatida yashovchi bengallar, maratxlar, gujaratlar, panjobilarda asta-sekin bo'lsa ham o’nik-madaniy jamoaalar shakillanayotgan edi. Biroq hindlardagi kastachitik tizimi va mamtakat xolisligini 1/10 qismini musulmonlardan iborat ckanligi umumdavlat miqiyosida aholining diniy va siyosiy hamjihatligiga tusqinlik qilmoqda edi.
Boburiylar davlati harbiy-feodal davlat bo'lib, uning hukumdori «podshoh» deb yurililgan. Mamlakatning soliq, ma'muriy, harbiy va sud hokimiyati podshoh qo'lida jamlangan. Podshoh xazina ishlari buyicha-devon, harbiyboshliq qilishi va oliy sudga' rahbarlik qiluvchi-qoziga tayangan holda davlatni boshqargan. Sud ishlari islom shariati asosida yuritilgan.
Podshoh Avrangzeb (1658-1707) hukumronligi davrida davlat 19-ta viloyat-sublarga bo'linib, ularni podsho tomonidan tayinlanadigan noyiblar-subadorlar boshkargan. Har bir viloyatlardagi ma'muriy, harbiy va sud hokimiyati subadorlarga tegishli bo'lgan. Ular ixtiyoridagi ma'lum mikdorda harbiy qushin bo'lib, bu qo'shin yordamida subadorlar viloyal aholisini podshohga tobcylikda saqlagan. Viloyat devonlariga yer solig'i va boshqa to'lovlarni yigishda yordam bergan. mazkur viloyatlarda sud yukmlarining ijrosini ta'minlagan, okruglarning (viloyat okruglariga, okruglar esa volostlarga bo'lingan) boshqaruvchilari bo'lgan-laksillar, volosllarning boshqaruvchilari bo'fgan-parkanalari tayinlangan va ularni na/orat qilgan. Deyarli barcha oliy lavozimlar musulmonlar qo'lida bo'lib, ularni ijtimoiy va etnik kelib chiqishi turli xil bo'lgan. Hukmdorlar. harbiy boshliqlar va bir qism oddiy harbiy askarlar turkiylardan, qo'shin askarlarining ko'pchiligi afgonlardan iborat bo'lib. ma'muriyatda shia mazhabiga e'tiqod etuvchi eroniylar va ruhoniySar orasida esa arablar ko'pchilikni tashqii qilgan.
Podshoh mamlakatdagi barcha yerlarning oliy feodal mulkdori bo'lgan. Shu sababli ishlov beriladigan hamma yerlardan davlat foydasiga soliq va majburiyatlar yig'ilgan. Yerlarning kata qismi jag'ir, zamindor, in'om va vakf kabi feodal yer mulklaridan iborat bo'lgan. Jag'irlarning egalari-jagirdorlar deb atalgan, ular feodallarning hukumron qatlamini lashkil qilganlar. Bular harbiy boshliqlar bo'lib, davlat oldidagi xizmatlari uchun unvon va mansabining katta va kichikligiga qarab ma'lum bir hududdagi yer soliqlarini o'zlashtirish xuquqiga ega bo'lganlar. Avrangzeb hukmronligi vaqtida mamlakatda jag'irdorlarni soni 4 ming kishiga etgan. Jag'irdorlar daromadining bir qismini harbiy unvonga mos ravishda ma'lum maqsadda o'langan qo'shinni ta'minlashga sarflangan. Jagirdorlik naslidan nasliga myeros o'tgan. Jagirdorlarning aksariyat qismi musurmonlardan iborat bo'lgan jagirdorlardan farqli ravishda zamindorlar yollanma harbiy harajatlarni ta'minlash majburiyatidan xoli bo'lganlar. Ular ma'lum bir hududdagi dehqonlardan podsho xazinasiga yer soliqilarini yigish bilan shugullanib yigilgan soliqning 10%ni xizmat uchun o'zlashtirganlar. Zamindorlar o'zlariga tegishli yer mulkni myeros qoldirish huquqiga ega bo'lganlar. Ba'zan zamindorlarga yer soligidan ozod etilgan yer mulklari ham bycrilgan. /amindorlar asosan hind feodal asilzodalaridan iborat bo'lgan.
Xizmatlari uchun yoki iltifoti ramzi sifatida ayrim kishilarga in'om qilingan yer in'om mulklari deb atalgan. Ko'pincha podsholar musulmon ruhoniylarga ana shunday yer-mulklarini in'om etganlar, bu feodal mulklardan olinadigan yer solig'i to'liq ravishda in'omdor ixtiyorida qoldirilgan in'om yerlari ham nasldan-naslga myeros o'lgan.
Vakf yerlari bu musulmon dini masalalariga tegishli yer mulklari bo'lib ulardan olinadigan daromad machil va madrasa va bokazolar ta'minotiga ishlalilgan.
Hindistonning so'ngi o'rta asr va mustamlaka davriga agrar tizimning ijtimoiy iqtisodiy asosini qishloq jamoaasi tashkil qilar edi. Yerga jamoaa bo'lib egalik qilish jamoaa ichida dehqonchilik bilan hunarmandchilik uygunlashivi jamoa doirasida mehnatni o'zaro taksimlashini dehqonchilik va hunarmandchilik kabi ishlab chiqarshi sohalarini bir biridan mustaqilfigi va ularni tovar almashuvidagi o'zaro munosabati, asosan, natural soliqlarni olishi turli ko'rinishlagi kasta jamoalarini mavjudligi, jamoa nazorati ostidagi xizmat kursatish va hunarmandchilik tizimini biqiqligi bu hind qishlog'i jamoasini asosiy belgilari edi.
Hind qishloq jamoalarining ijtimoiy tarkibi bir xil emas edi. Ularning har birida turli huquq va rnajburiyatlarga ega bo'lgan eng kamida 3 xil toifadagi aholii mavjud bo'lgan ularning orqasida oila toifani jamoa yycrlari va boshqa mulklarga egalik qilgan oilalar guruhi tashkil qilgan. Teng huquqli jamoachi oilalarni har biri me'ros uchun ishlov beriladigan yer uchuastkalariga ega bo'lgan jamoaga solingan davlatning yer va boshqa feodal soliqlari jamoachi dehqonlar tomonidan umumiy kafillik asosida to'langan jamoa panchaya,-deb .nomlangan. Qishloq kengashi boshqargan panchayatga jamoaning yer solig'ini tulovchi deyqonlar kirgan va unga ishlovchi ok saqoli «patel» rahbarlik qilgan
Jamoaa ma'muriyatining boshqa bir vakillik va boshliq mirzasi-«patvapi» edi. U jamoa yerlari Bilan bog'lik bo'lgan hisob kilob ishlarini yuritgan. Oqsoqol (patel) va mirzo (kotib) (patvariy) mansablari avloddan avlodga meros o'tgan.
Hind qishloq jamoaasining tarkibiy qismlaridan birini jamoaachi hunarmandlar va xizmatkorlar tashkil etgan. Ular temirchi, duradgor, etikdo'z, cho'pon va x.k kabi kasbiy kastalarga kirganlar ular xizmatlar evaziga belgilangan miqdorida hositning bir qismiga. ba'zan esa hatto yer mulklariga ega bo'lganlar unda yer uchastkasiga egalik qilish va hunarmandchilikning mazkur turi bilan shug'ullanish huquqi ham meros o'tgan.
Qishloq jamoasi davrasida jamoa yerlarini vaqtincha merosiy ijaraga olib mehnat qiluvchi ijtimoiy qatlam ham mavjud edi. Mazkur qatlam vakillarining eng quyi kastalarga tegishli ckanligi jamoada ularning yarim qul holatini ta'minlagan. Jamoaalar yetishtirayotgan hosilning teng yarimi yer solig'i sifatida davlat xazinasiga to'lanlar. Bundan tashqari jamoa davlal foydasiga turli xil mehnat majburiyatlarini ham o'tagan.