O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi davlat universiteti

INGLIZ MUSTAMLAKACHILIGINING URNATILISHI
VA UNING OQIBATLARI
XVII asrdayoq hind shaharlardagi mulkdor va savdogorlarning yYevropalik savdogarlar bilan aloqalari kengaydi. Hind mahsulotlarining tug'ridan-tug'ri yYevropa bozorlariga chiqishi haridorlarini oshirdi. Yevropa savdogorlari savdodagi moliyaviy zaruriyat lufayli tez-tez hind hamkasblariga murojat qilib turganlar. Masalan: inglizlarning "Osl-Hindislon" (Indiya) kompaniyasi ulardan katla niiqdorlardan moliyaviy qarz olib tugan bunga javoban kompaniya ham o'zining Surat, Bombey, Madrasdagi savdo faktoriyalaridan mulkdor hindlar uchun siyosiy panox bergan. Shu tariqa Hindistondagi «Kompradorlar» deb atalgan alohida savdogarlar qatlami shakillangan. Ular hind feodaliariga xizmat qilib, chet el kapitali va ajnabiy ma'muriyati bilan ham teng ravishda hamkorlik qilganlar.
Hindistondagi Yevropva savdo kompaniyalari orasida eng muvoffaqiyatli faoliyat yuritayotgan bu Angliyaning 1600 yilda asos solingan "Ost Hindiston" kompaniyasi edi. Qirolicha Yelezavetaning maxsus yorlig'i bilan mazkur kompaniya Yaxshi Umid burinidan sharqda joy lash gan mamlakatlar bilan bo'ladigan savdoga o'z manapoliyasini o'rnatgan edi. XVIII asrga kelib "Ost-Hindiston" savdo kompaniyasi Bombey, Madras va Kalkuttada mustahkam faktoriyalarga asos solgan edi.
Hindistondan ushbu kompaniya asos solgan paxla, ipakdan tayyorlangan matolar chiqargan. Hatto katta mikdorda hind gazlamalarining Angliyaga kiritilishi ingliz manufakturachilarining noroziligiga sabab bo'lgan. Kompaniya hind gazlamalarini nafaqat. Yevropaga balki, Osiyo va Afrika mamlakatlariga ham chiqargan. Kompaniyaning savdo mollarini Hindistondagi ichki boj va tulovlardan ozod qilinishi haqidagi farmonning chiqishi ham savdo suratlarini o'sishiga sabab bo'ldi. Biroq bu Yevropalik va Hind savdogarlarining munosabatlarini murakkablashtirdi bu davrga kelib hind savdo kapitali faqat haridorlik faoliyati bilan cheklanib qolmasdan tayyor mahsulot yoki xom-ashyo uchun oldindan pul to'lab qiyish bilan ishlab chiqaruvchini o'ziga iqtisodiy jihatdan qaram qilib ko'ya boshladi. XVII asrning oxiri-XVIII asr boshlarida Hindistonda dastlabki manufakturalar paydo bo'ldi, usha vaqtdayoq ingliz va shakillanayolgan hind burjuaziyasi o'rtasida dasllabki ziddiyatlar ham boshlandi jag'irdor va zamindorlaming ko'pchiligi o'z daromadlarini ko'paytirish maqsadida o'z boshimchalik bilan soliqlar miqdorini oshirdilar, mahsulot bilan olinadigan soliqlarni pul bilan olish tartibini joriy qildilar, jamoa yerlarini tortib oldilar yig'ilgan yer soliqlarini o'zlashtirdilar. Natijada mamlakat aholisining ahvoli og'irlashib xalqning norozilik harakatlari kuchaydi, hazina bo'shab qolganligi bois Hindistonda markaziy hokimiyat zaiflashib qoldi. Fcodallar va noiblarning alohida mustaqil davlat to'zish uchun urinishlari avj oldi. Boburiylar davlatida birn-ketin viloyatlar mustaqil davlatlar sifatida ajralib keta boshladi." Bunga Avrangzebning qattiq qo'llik siyosati ham sabab bo'ldi. Garchi uning davrida Bejanur va Gongkonda (1686-1687) ko'shib olingan bo'lsada ochiqcha soliqlar hundularning davlat ishlaridan Uzoqlashtirilishi, ibodatxonalarning mulkini talon-taroj qilinishi islom dinini majburan qabul qildirilish natijasida norozilik kuchaydi va hind rojalari undan tobora yuz ugirdilar. Boburiylaming Dekan noibi 1724-yilda mustaqil Haydarobod knyazligiga asos soldi. 1739-yil Eron shoxi Nodirning Dehliga qilgan talonchiHk yurushi Boburiylarning davlatini parchalanishini kuchaytirdi. 1740-yilda Bengaliya noibi, 1747-yil Aud noibi o'z mustaqilligini e'lon qildilar 1747-yil Afgon davlatining asoschisi Axmadshoh Durroniy Hindistonga yurush qilib, Panjopni egalladi. XVII asrning 40-yillarida Hindislonda inglizlarning Frantsuzlarga qarshi kurashi oqibatida hind yerlarining inglizlar tomonidan bosib olinishi boshlandi Angliyadan oldin bu yerga Portugaliya, Daniya, Gollandiya kabi davlatlar bostirib kelgan edilar ammo inglizlar ularni siqib chiqarib yubordi ularning asosiy raqibi, Fransiya bilan kurash boshladilar va ularni tormor etdilar. Frantsuz "Ost-Hindiston" kbmpaniyasiga tegishli bo'lgan Panjshyer shahrt gubernatori Dyupleks hindlarni harbiy xizmatga yollab ulardan sipoxiylar qushinini to'zdi. Avstriya merosi uchun bo'lgan urush davomida frantsuzlarning Hindistondan siqib chikarishga uringan ingliz qo'shinlariga qarshi janglarda sinohiylar qo'shinidan frantsuzlar Hindistonda o'zlarining siyosiy hukmronligini ta'minlashda va Dekanda hududiy bosqinchilik rejalarini amalga oshirishda foydalandilar. Bengaliya uchun bo'lgan anglo-Frantsuz kurashi 1757-yiIda Bengaliya navabi (knyazlik) taxtiga inglizlar vakili Mir Jafarning utirishi bilan Angliya foydasiga hal bo'ldi.
Etti yillik urush (1756-1763) yakunlangan Parij sulhiga kura frantsuz "Ost-Hindiston" kompaniyasining Hindiston bilan savdo huquqi saqlab qolingan. Panjshyer va boshqa bir qator shaharlar uning ixtiyorida qoldirilib, Fransiyaning Hindistonda harbiy qushin saqlashi ta'qiqlandi. Shunday qilib etti yilik urush ingliz "Ost-Hindiston" kompaniyasmi nafaqat savdo, balki harbiy va ma'muriy uyushmaga aylantirdi-ki, aynan shu davrda Sharqda Brilaniya impyeriyasiga asos solindi. 1756-yil Boburiylar davlati va Aud navabligida mustaqil ravishda yer soliqlarini yig'ish va uni moliyaviy boshqarish huquqini qu'lga kiritdi. Aud navabligi inglizlarning Ollohobod va Kor okruglarini berib, 5 mln. rupiya to'ladi. Shu tariqa inglizlar Bengaliya navabligi aholisini yer soliqtari asosida asoratga'Soldilar. Yer solig'i ingilizlar Bengaliyadagi asosiy daromad manbayi bo'lib qoladi. 1773 yilda "Ost-Hindiston" kompaniyasi bar besh yilda, keyinrok esa har yili Bengaliya okruglarining har biridan yig'ilishi lozim bo'lgan yer solig'ining miqdorini belgilab borgan, "Os(-Hindiston" kompaniyasining gcnycral-gubernatori Uorren Xeystings (1773-1784) 1775-yilga kelib Bengiliyadan yig'iladigan soliqlar miqdorini 3 barobar ko'paytirishga muvofiq bo'ldi. Kompaniya daromadlarining yana bir manbayi bu tuzga urnatilgan ingliz monopoliyasi edi, ishlab chiqarilayotgan tuzning hammasi omborlarga keltirilib, kim oshdi savdosiga qo'yib sotilgan. Aholining o'z extiyoji uchun tuz olish taqiqlangan, unga amal qilmaganlar qatliq jazotanganlar.
Hind hunannandlari ham inglizlar tomonidan shafqatsiz ravishda ezildi. Xeystingis buyrugiga ko'ra hind xunarmanl-tuquvchilari kompaniyaning buyurtmafarini bajarish shart edi. Hunarmandlar o'z mahsulotlarini cho’ga sotib yubormasligi uchun ularga maxsus qorovullar qo'yilgan.
Bundan tashqari kompaniya noiqtisodiy zo'rovonlik usullari bilan hind savdogarlarini xunarmandcbilik mahsulotlarini sotib olishdagi monopoliyasidan mahrum qilib, ularni ijaradorlik va sudxo'rlik faoliyali bilan shug'ulanishiga majbur qildi. Oqibatda Bengaliya qishloq hujaligi va xunarmanchiligi tushkunlikka yuz tutdi, aholisi soliq zulmi ostida qolib. qashshoqhkda yashashga mahkum qilindi. Ingliz savdo-sanoat burjuaziyasini "Ost-Hindiston: kompaniyasining monopoliyasiga qarshi kurashi oqibatida 1773 yil Hindistonda genyeral-gubernatorlik lavozimi joriy qilindi. Ushbu lavozimga nomzodni kompaniyaning direktorlar palatasi tavsiya etgan. Genyeral-gubernator vakolatl 4 kishidan iboral kengash bilan cheklangan. Ingliz burjuaziyasining talabi bilan Pitt boshlik hukumat 1784 yilda impyeriya hududlarini boshqaruvi tug'risida qonun qabul qildi. Unga kura Hindistonni boshqarish qirol tomonidan tayinlanadigan 6 kishilik nazorat kengashi ixtiyoriga berilgan.
1786 yil Hindiston genyeral-gubernatori lavozimiga o'tirgan Kornuollis yer solig'i tizimini o'zgartirdi. Unga ko'ra 1793 yil Bengaliyadagi yer mulklariga doimiy yer solig'i joriy etildi, rayyatning yerga meroslik huquqi zamindorlar xisobiga tugatilgan. Ularning ixtiyoriy hosilning zamindorga to'langan rentadan ortgan qismigina qoldiriladi. Natijada soliqni tulay olmagan dehqonlarning yerlari zamindorlar quliga utdi. Soliq •solishning bu yangi tizimi «zamindorlik» tizimi, deb atalgan.
Madras viloyatida dehqon yerlarini zamindorlar foydasiga tortib olish uchun bo'lgan urinishi rayyatning qarshiligiga sabab bo'idi. Natijada mustamlakadagi hokimiyat «rayyatvari» deb atalgan soliq tizimini joriy qildi. Unga muvofiq lalmikor yerlardan olinadigan xosilning yarmi, sugoriladigan yerlardan esa hosilning 3/5 qismi miqdorida yer solig'ini tulash sharti asosida yer egalarining meroslik huquqi e'tirof etildi.
XlX-asrning 70-yillarida inglizlar Hindistonda yer solig'ini hosilning darajasiga qarab faqat ishlov beriladigan yerlarga emas, balki mavjud yer maydonlanning barchasiga joriy qilganlar.
XlX-asrning boshlarida ingliz sanoati ayniqsa, paxtani kayta ishlash sohasi tez rivojlandi. 1787-1812 yillarda AngHyaga kiritilayotgan paxtaning jami 52 dan 194 mln f.st.ga oshdi. Angliya burjuaziyasining xom ashyoga va tayyor mahsulotlarini sotish uchun bozorga ehtiyoji katta edi. Burjuaziyaning talabi bilan ingliz parlamenti 1813-yilda "Ost-Hindiston" kompaniyasini Hindistondagi savdo monopoliyasi huquqidan mahrum qildi. Natijada, Hindistonda kup mikdorda ingliz sanoat mahsulotlari birinchi navbatda fabrikada tayyorlangan ipkalavalar keltirila boshladi. Arzon va pishiq bo'lgan ingliz ip-kalava!ari hind to'qimachi-xunarmandlarini xonavayron qildi. Ingliz bug kemalari hind kemasozlarini, metall va melall buyumlarni keltirilishi esa hind tog'-rudachilik sohasini kasod qildi.