O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti pedagogika instetuti «tillar» fakulteti

Gorizontal burchaklarni aylanma usul (sposob krugovo’x priyemov) bilan 
o’lchash.
Burchak o’lchash amaliyotida bitta nuqtada bitta burchak emas, bir necha burchakni 
o’lchashga to’g’ri keladi. Masalan, bunday holat teodolit va taxeometrik yo’llarini 
geodezik tayanch to’rlarga bog’lash jarayonida bo’lishi mumkin (10.5-shakl). Bunday 
holatda gorizont burchaklar AKV, VKS, AKS larni o’lchashda aylana usul (sposob 
krugovix priyemov) qo’llaniladi. Bu usulning mohiyati quyidagicha: K nuqta ustiga 
T30 teodolitni, A,V,S nuqtalarga vizir nishonini o’rnatgandan keyin, teodolit sanoq 
ko’rilmasi nol shtrixi limb bo’lagi nol shtrixi bilan kesishtirib, truba boshlang’ich 

---

punkt A ga qaratiladi va sanoq (0

03

) olinadi. Alidada qotirish vinti bo’shatilib, soat 
strelkasi yo’nalishi bo’yicha aylantirib V punktga qaratiladi va (59

37

) sanoq 
olinadi. Keyinchalik alidadani soat strelkasi yo’nalishida davom ettirib, yana 
boshlang’ich nuqta A ga qaratilib (0

04

) sanoq olinadi. Bu bilan birinchi yarim usul 
tugaydi. Hamma sanoqlar mahsus jurnalga (10.2-jadvalga) yoziladi. 
10.2-jadval
Nuqtalar nomi 
Gorizontal doira bo’yicha sanoq 
Sanoqlarning 
o’rtachasi 
Keltirilgan 
yo’nalishlar 
Turish 
Kuzatish 
O’ng doira 
Chap doira 
K 
00

03

A 
00

03

180

02

0

02

,5 
00

00

V 
59

37

239

37

59

37

,0 
59

34

S 
124

19

304

20

124

19

,5 
124

16

,5 
A 
00

04

180

03

00

3

,5 
00

03

Keyinchalik truba zenit orqali o’tkazilib soat strelkasi yo’nalishiga teskari aylantirib 
ketma-ket A, S, V qaratiladi va boshlang’ich nuqta A da sanoq olish to’xtatiladi. Har 
bir punktga qaratilganda (180

03

, 304

20

, 239

37

, 180

02

) sanoq olinadi va 
jadvalga yoziladi. Bajarilagan jarayon yuqoridagi usul bilan gorizontal burchakni bitta 
to’liq usul bilan o’lchash deyiladi. 
12-mavzu. Joyda nuqtalarning balandligini aniqlash 
1.
Balandliklarni aniqlash ususlari – nivelirlash
2.
Geometrik nivelirlash va unda qo’llaniladigan asboblar 
3.
Geometrik nivelirlashni amalga oshirish 
4.
Profilь tuzish uchun nivelirlash 
5.
Trigonometrik nivelirlash 
6.
Barometrik nivelirlash
7.
Aeroradionivelirlash
Er yuzasidagi nuqtalarning balandliklari farqini aniqlash hamda boshlang’ich 
(sath) yuza deb qabul qilingan yuzaga nisbatan balandliklarini aniqlash uchun 
bajariladigan geodezik o’lchash ishlari yig’indisi 
nivelirlash
deb ataladi. Nivelirlash
natijalaridan dengiz va okeanlar sathlarini aniqlashda, yer po’stining vertikal 
harakatlarini va boshqa omillarni o’rganishda ham foydalaniladi. Boshqacha qilib 
aytganda balandliklarni aniqlash usuli 
nivelirlashdir
.
Nivelirlashning bir necha turlari mavjud bo’lib, ular bir-biridan 
qo’llaniladigan qurilmalarning o’zga xos xususiyatlari bilan va o’lchash usullar 

---

hamda olingan natijalariga ko’ra xatolarning katta-kichikligi bilan farq qiladi. 
O’lchash aniqligining kamayishi tartibida eng keng qo’llaniladiganlari: geometrik, 
trigonometrik, barometrik nivelirlashlardir. Nivelirlashning boshqa turlari sifatida 
gidrostatik, mexanik va aeroradionivelirlashlar,streofotogrammetrik nivelirlashlarni 
qayd etish mumkin.
Geometrik nivelirlash
– gorizontal vizirlashga va geometriyaning parallel 
chiziqlar teorimasiga asoslangan. Geometrik nivelirlashda asosan 
nivelir
va 
reyka
ishlatiladi. Bu usulda nuqtalarning nisbiy balandligi aniq o’lchanadi. SHuning uchun 
ham nuqtalarning balandligini aniq topish talab qilinadigan ishlarda, masalan, 
balandlik tayanch punkitlari va plan olish nuqtalarini barpo qilishda, shuningdek 
turli inshootlarini qurishda geometrik nivelirlashdan foydalaniladi. 
Trigonometrik nivelirlash
– qiya vizirlashga va uchburchakni trigonometrik 
usulda yechishga asoslangan trigonometrik nivelirlash ba’zan 
geodezik
nivelirlash 
ham deb yuritiladi. Bu nivelirlashda qiyalik burchagini o’lchaydigan asboblar, 
masalan, 
eklimetr, teodolit-taxeometr
ishlatiladi. Trigonometrik nivelirlash 
topografik plan olishda, balandlik farqi katta bo’lgan nuqtalar, masalan, tog’, tepa 
va boshqa xil relьef shakillarini hamda turli predmetlarning balandligini aniqlashda 
qo’llaniladi. 
Fizik nivelirlashning
eng ko’p tarqalgan usuli 
barometrik
nivelirlashdir.
 
Barometrik nivelirlash balandga ko’tarilgan sari havo bosimining kamayib borish 
qonuniyatiga asoslangan. Bu nivelirlashda havo bosimini o’lchaydigan asbob – 
barometr 
ishlatiladi. Barometrik nivelirlashdan turli ekspeditsiyalarda, geologik, 
geografik va brshqa ilmiy tekshirish ishlarida biron joy relьefini dastlabki 
o’rganishda va tekshirishda foydalaniladi. 
Nivelirlashning mexanik usuli
maxsus avtomat nivelir ishlatiladi. Bu asbob 
velosiped yoki avtomashinaga o’rnatiladi. Velosiped yoki avtomobilь bosib o’tgan 
yo’l profili avtomatik ravishda qog’ozga chizila boradi. Bu usuldan yo’l qurilishida 
va joy relьefini dastlabki o’rganishda foydalanildai. 
Keyingi yillarda nuqtalar balandligini aniqlashda stereofotogrammetrik 
niveliralsh keng qo’llanilmoqda. Bunda nuqtalarning bir-biriga nisbatan balandligi 
biror joyning ikkita (qo’sh) fotosurati ustida maxsus o’lchash ishlarini bajarish 
natijasida aniqlanadi. Nivelirlashning bu usulidan asosan topografik karta tuzishda 
foydalaniladi.