O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti pedagogika instetuti «tillar» fakulteti

1. Topografik kartalarda nuqtaning geografik koordinatasini aniqlash
. 
Nuqtaning geografik kooordinatasini (kenglik va uzoqligini) aniqlashda topografik 
kartada chizilgan minutli ramkadan foydalaniladi. Minutli ramka tashqi va ichki 
ramka orasida chizilgan bo’lib, har bir bo’lagi qora va oq rangga bo’yalgan (67 
shakl). Kartaning yon tomonidagi minutli bo’laklar kenglikni, usti va osti 
tomonidagi bo’laklar geografik uzoqlikni ko’rsatadi. Agar har bir minut 
bo’laklaridan meridian va parallel chiziqlar o’tkazsak minutli to’r hosil bo’ladi. 
Minutli to’r nuqtaning geografik koordinatasini aniqlash uchun xizmat qiladi. 
Masalan, A nuqtaning geografik koordinatasini aniqlash kerak bo’lsin (67 shakl).
67 shakldagi bu nuqta 40
0
56
/
va 40
0
57
/
shimoliy kenglik parallellari hamda 
61
0
54
/
va 61
0
55
/
sharqiy uzoqlik meridianlari orasida joylashganligini ko’ramiz. 
Uning geografik kengligi aniqlash uchun 40
0
56
/
pralleldan nuqtagacha bo’lgan 

---

oraliq (KA)ni qo’shish yoki 40
0
57
/
paralleldan nuqtagacha bo’lgan oraliq (AL)ni 
ayirish kerak. A nuqtaning geografik uzoqligini ham meridianlar miqdoridan 
foydalanib xuddi shu yo’l bilan topiladi. Buning uchun yo 61
0
54
/
ga M dpan A 
nuqtagacha bo’lgan masofani qo’shish yoki 61
0
55
/
dan AN masofani ayirish kerak, 
ya’ni 61
0
54
/
+ MA yoki 61
0
55
/
- AN. Kartada koordinatasi aniqlanayotgan nuqtadan 
parallel va meridian chiziqlargacha bo’lgan masofalarni (KA, AL, NA, MA) hamda 
ikki meridan va parallel oralig’i (KL, MN) o’lchagich tsirkulь bilan o’lchanadi. 
So’ngra ularning sekund qiymatlari aniqlanadi. Masalan, KL =18,5 sm, KA=12,0 
sm, MN=11,7 sm, MA=5,3 sm. 
Bundan
KL =18,5 sm – 60
// 
x
//
= 
60
″
x12
18,5
=
39
//
KA=12,0 sm – x
//
Xuddi shu kabi 
MN =11,7 sm – 60
// 
x
//
= 
60
″
x5,3
11,7
=
27
//
MA=5,3 sm – x
//
Demak, A nuqtaning geografik kengligi 40
0
56
/
39
//
geografik uzunligi 61
0
54
/
27
// 
A nuqtaning geografik koordinatalari AL va AN masofalarning sekund 
qiymatlarini topib, ularni 41
0
55
/
paralleldan va 61
0
55
/
meridiandan ayirib ham 
aniqlash mumkin. 
Masalan, 
KL =18,5 sm – 60
// 
x
//
= 
60
″
x6,5
18,5
=
21
//
AL=6,5 sm – x
//
Xuddi shu kabi 
11,7 sm – 60
// 
x
//
= 
60
″
x6,4
11,7
=
33
//
MA=6,4 sm – x
//
Demak, A nuqtaning geografik kengligi 40
0
56
/
39
//
geografik uzunligi 61
0
54
/
27
// 
2. Nuqtaning to’g’ri burchakli koordinatasi aniqlash
. Topografik kartada 
nuqtaning to’g’ri burchakli koordinatasi: abstsissa (X) va ordinatasi (U)ni aniqlash 
uchun kartanin to’g’ri burchakli koordinatasi to’ridan foydalaniladi. Masalan, 68-
shaklda A nuqtaning to’g’ri burchakli koordinatasi: 
A
x
= 4960 km + KA = 4961 km – AL
A
u
= 309 km + MA = 310 km – AN 
KA, AL va MA, AN chiziqlar kartada o’lchanib, kartaning masshtabi asosida 
yer yuzasidagi masofalari topiladi. Masalan, kartaning masshtabi 1:50000, KA=1,6 
sm, joyda bu chiziq 1,6 x 500= 800 m yoki 0,8 km. MA=0,6 sm, u joyda 0,6 x 500= 
300 m yoki 0,3 km. 
SHunda A nuqtaning to’g’ri burchakli koordinatalari: 
A
x
= 4960,0 km + 0,8 = 4960,8 km
A
u
= 309,0 km + 0,3 = 309,3 km

---

Xuddi shu kabi kartada AL=0,4 sm, AN=1,4 sm. Bularning joydagi 
uzunliklari AL=0,4 sm x 500 = 200 m yoki 0,2 km va AN=1,4 sm x 500 
=700=0,7km. SHunda A nuqtaning nuqtaning to’g’ri burchakli koordinatalari: 
A
x
= 4961,0 km - 0,2 = 4960,8 km
A
u
= 310,0 km + 0,7 = 309,3 km
Topografik kartada nuqtaning to’g’ri burchakli koordinatasi maxsus