O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi qarshi davlat universiteti egamberdiuev muhammad orziqulovich

2.9-rasm. Gorizontal sirtdagi insolyatsiyani hisoblash. 
Agar xar qaysi sirtga muayyan vaqtda tushuvchi energiyani 
Q
orqali belgilasak, 1 
sm
2
sirtga nisbatan quyidagilarni yoza olamiz: 
,
;.
,
Q
Q
S
S
AB
AC


(2.18) 
bundan 
sin







S
AC
AB
S
S
¸êè
AC
S
AB
S
(2.19)
Demak,
sin


S
S
(2.20) 
Bu formuladan Quyoshning gorizontdan balandligi oshgan sari insolyatsiya kattaligining orta 
borishini ko‗ramiz. 

---

39 
Gorizontga nisbatan og‗ma sirtlardagi insolyatsini xam yuqoridagi singari aniqlash 
mumkin. Masalan, quyosh nurlari gorizont bilan 

burchak tashkil qilgan sharqqa tomon 
og‗ma sirtga tushayotgan bo‗lsin. Quyosh nurlari va og‗ma sirtga o‗tkazilgan normal 
orasidagi burchakni, 
2.10-rasm. Og‘ma sirtdagi quyosh radiatsiyasi intensivligini aniqlash. 
ya‘ni quyosh nurlarining tushish burchagini 
i
bilan belgilaylik (rasm). Agar 
AS 
sirtdagi 
insolyatsiyani 
1
S
deb belgilasak, quyidagini yozish mumkin: 
1
cos .
S
S
i
 
(2.21) 
formuladan ko‗rinadiki, og‗ma sirtdagi insolyatsiya kattaligi 
1
S
to‗g‗ri quyosh 
radiatsiyasining intensivligiga va quyosh nurlarining tushish burchagi 
i
ga bog‗liq. Ixtiyoriy 
tomonga qaratilgan va istalgancha og‗ma sirtga tushadigan to‗g‗ri quyosh radiatsiyasini 
quyidagi formula bo‗yicha aniqlash mumkin: 
)]
(
cos
sin
cos
[sin
1
a
A
h
h
S
S








(2.22) 
bunda: 
-quyosh balandligi,

-og‗ma sirtning gorizont bilan xosil qilgan burchagi, 
A
- Quyosh azimuti, 
A
- og‗ma sirtga normal bo‗yicha o‗tkazilgan vertikal tekislik va
meridian tekisligi orasidagi burchak. 
formulaning xususiy xollarini ko‗raylik. 
1. Gorizontal sirt: 
0,


u xolda formuladan 



h
S
S
r
sin
.
 
(2.23) 
2. Vertikal sirt: 
,
2



u xolda (1.3) formuladan 
)
(
cos
cos
cos
a
A
h
h
S
S
B







(2.24) 
Agar vertikal sirt janubga qaragan bo‗lsa 
0
a

bo‗ladi, bundan: 
À
h
S
S
æ
B
cos
cos
)
(




(2.25) 

---

40 
Agar vertikal sirt sharqqa yoki g‗arbga qaratilgan bo‗lsa, 
2



bo‗ladi. Bundan 
À
h
S
S
ã
ø
B
sin
cos
)
,
(





(2.26) 
3. Og‗ma sirt: va formulalarni e‘tiborga olib formulani quyidagicha yozish mumkin: 
(
)
( , )
cos
sin
cos
cos
sin
sin .
огма
r
B
r
B ж
B ш г
S
S
S
S
S
S








 


 






(2.27) 
formuladan ko‗rinadiki, istalgan og‗ma sirtga tushuvchi quyosh radiatsiyasini hisoblash uchun 
(
)
( , )
,
,
r
B ж
B ш г
S S
S
larni bilish kerak. formuladan foydalanib ixtiyoriy tomonga qaratilgan og‗ma 
sirtdagi quyosh radiatsiyasini osongina hisoblash mumkin. 
a) janub tomonga qiya sirtda 
0
a

bo‗lganidan: 
(
)
(
)
cos
sin
o ж
r
B ж
S
S
S






(2.28) 
b) sharq yoki g‗arb tomonga og‗gan qiya sirtlarda 
2



bo‗lgani uchun 
( , )
( , )
cos
sin
oг ш г
r
B ш г
S
S
S






(2.29) 
ni topamiz. 
Yuqoridagi formulalardan ko‗rinadiki, Yer sharining turli tomonlariga qaragan qiya 
joylarga muayyan vaqtda tushadigan quyosh energiyasi bir xil bo‗lmaydi. Masalan, janubga 
qaragan qiya joyga kun davomida tushadigan quyosh energiyasi eng ko‗p bo‗ladi, ammo 
shimolga qaragan qiya joyga kun davomida tushadigan quyosh energiyasi esa eng oz bo‗ladi. 
Natijada turli tomonga qaragan va gorizontga og‗maligi bir xil bo‗lgan qiya joylardagi tuproq 
qatlamining qizishi xam bir xil bo‗lmaydi. Janubga qaragan qiya joydagi tuproq qatlamining 
temperaturasi 
boshqa 
tomonlarga 
qaragan 
qiya 
joylardagi 
tuproq 
qatlamining 
temperaturasidan yuqori bo‗ladi. 
Shuning uchun turli tomonlarga qaragan qiya joylarga ekinlarni ekish vaqtining 
boshlanishi xam bir xil bo‗lmaydi. Bundan tashqari turli xil ekinlar uchun maydonlarni 
tanlashda issiqsevar o‗simliklarga janubga qaragan qiya joylarni, issiqlikni kam talab 
qiladigan o‗simliklarga esa shimolga qaragan qiya joylarni mo‗ljallash kerak. 
Shunday qilib, ixtiyoriy tomonga qaragan va og‗ma sirtlarga tushadigan quyosh 
radiatsiyasining kattaligini qishloq xo‗jaligi xodimlari o‗zlarining amaliy ishlarida hisobga 
olishlari kerak. 
To‗g‗ri quyosh radiatsiyasining intensivligi va insolyatsiyani odatda sistemadan tashqi 
birlik 
2
кал
см мин
da, SI sistemasida esa 
2
вт
м
da o‗lchanadi. Bu ikki birlik orasidagi munosabat 
quyidagicha bo‗ladi. 

---

41 
2
4
2
2
2
4,19
41900
1
698
;
10
60
60
кал
ж
вт
вт
см мин
м
сек
м
м






Yer sathidan hisoblangan balandlik ortgan sari to‗g‗ri quyosh radiatsiyasining 
intensivligi xam osha boradi, chunki balandlik oshgan sari quyosh nurlarining atmosferada 
o‗tadigan yo‗li qisqarib, atmosferaning quyosh radiatsiyasini yutishdagi va sochishdagi roli 
kamaya boradi. 
Atmosferadan tashqaridagi istalgan nuqtada quyosh radiatsiyasining intensivligi bir xil 
bo‗ladi. Shuning uchun atmosferadan tashqarida quyosh radiatsiyasining intensivligini 
quyosh 
doimiysi
deb yuritiladi.