O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti agrokimyo-Ekologiya kafedrasi

2.4 Agrofizik ko‘zatuvlar:
Tuproq donadorligi tuproqda o‘suvchi va yashovchi jonvorlarning usib rivojlanishida muhim ahamiyatga ega tuproqning mehanik tarkibidagi zarachalar turli omillar va sabablar ta’sirida bir-biriga yopishib, qovushqoq donador holatga utadi va dona –dona tuproq zarachalar paydo bo‘ladi. Bu zarachalarning shakli va yirikligiga qarab ular yig‘indisidan tuproq dondorligi tashkil topadi. Manashu holatdagi donador tuproqni ilmiy tilda strukturali tuproq deb ataydi. Agar tuproq donador bo‘lmasa u strukturasiz tuproq hisoblanadi. Donador tuproq doim sochilib g‘ovak bo‘lib turadi. Tuproqning dondor agregatlari katta kichikligiga qarab ikki guruhga bo‘linadi. Agar tuproq agregatlari 0,25 mml dan katta bo‘lsa makrodonador, 0,25 mml kichik bo‘lsa mikrodonador deb ataladi. Tuproq agregatlari tashqi muhit ta’siriga chidamliligi bilan ham ikki hil bo‘ladi. Birinchi mehanik chidamliligidir, tuproq agregatlarining mehanik chidamliligi yoki yopishqoqligi shu agregatning mustahkamligini ya’ni ular ezilganda buzilmasdan bardosh berishi. Yopishqoqlik, qovushqoqlik kuchiga hamda tuproq namligiga bog‘liq.
Ikkinchi tuproq agragatlarining suv ta’siriga chidamliligidir, agar agregatlar namlanganda yoki suvga chuktirilganda unga chidash berib mustahkasm turib parchalanmasa suvda yuvishga bardoshli hisoblanadi. Tuproqning agrofizikaviy sifat ko‘rsatgichlari uning tarkibidagi organik moddalarga bog‘liqdir, agronomik nuqtaiy nazardan suvga chidamli tuproq agregatlari katta ahamiyatga egadir. Tuproqning strukturali bolishida shu yerda o‘stiriladigan ekinlar muhim ahamiyatga ega bo‘lgan sifat ko‘rsatgichlaridan biri tuproq zichligi dehqonchilikda, paxtachilikda tuproqning muhim ekologik ahamiyatga ega bo‘lgan sifat ko‘rsatgichlaridan biri uning zichligidir. Tuproq zichligi hajim og‘irligi bilan belgilanadi tuproqning hajm og‘irligi deb tabiiy holatdagi ma’lum bir miqdordagi vazninng shunday hajmdagi suv og‘irligi bo‘lgan nisbatiga aytiladi va g\sm ko‘p bilan belgilanadi. Tadqiqotlarda ma’lum bo‘lishicha tuproqning hajm og‘irligigi juda o‘zgaruvchan bo‘lib tuproqniong zichlanish holatiga bog‘liqdir odatda tuproqning ustki haydalma qatlami chirindi miqdoriga donachalar sifatiga qarb har hil hajim, vazniga ega bo‘lishi mumkin va odatda 1,0 dan 1,6 g\sm ko‘pgacha o‘zgarib turadi, haydalma qatlamining ostki qismida tuproq hajm vazni og‘iroq bo‘ladi.