O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshidavlatuniversitetining pedagogika instituti

9-mavzu: XX ASR BOSHLARIDA G‘ARB MA’NAVIYATIDA MADANIYAT,
SHAXS VA AXLOQ 
 
REJA: 
1.
 
XX asr boshlarida G‘arb ma’naviyatida shaxs va unnng axloqi muammosinnng 
qo‘yilishi va yechimi. 
2.
 
I.Kant axloqiy kategorial imperativi. 
3.
 
F.Gegel falsafasida axloq va unnng mavjudlign masalasining yechimi. 
4.
 
L.Fsperbax antropolognk falsafasida inson va din muammosining xal qilinishi. 
Nemis mumtoz falsafasi deb o‘n sakkizinchi asrning ikkinchi yarmi va o‘n tukkizinchi 
asrning boshlarida Germannyada vujudga kelgan falsafaga aytamiz. Bu davr Yevropaning ilg‘or 
mamlakatlari: Angliya, Fransiya va Gollandiyada kalitalistik munosabatlar tobora jadal olg‘a tomon 
tez rivojlanayotgan hamma soxalarda feadal munosabatlarning o‘rnini egallayotgan burjua 
demokratik inqiloblar bo‘lib o‘tayotgan burjua demokratik harakatlar avj olayotgan davr edi. 
Bu davrning markazida turli-tuman ijtimoiy xodisalarning avj oljpiga sabab bo‘lgan 1789-
1792 yillarda bo‘lib o‘tgan Fransuz burjua - demokratik inkilobi turar edi. Bu inqilob Yevropaning 
qator mamlakatlarining shu jumladan, Germaniyaning ham rivojlanishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. 
Bu inqilob, dastlab Germaniyada ham shunday inqilobning zarurligini, ya’ni o‘n sakkizinchi asrda 
Fransiyada bo‘lganidek, o‘n to‘kkizinchi asrning boshlarida Germaniyada bo‘lishi zarurligidan 
darak beradi. Xuddi Fransiyadagi kabi Germaniyada ham nemis mumtoz. falsafasi - falsafiy fikr 
soxasidagi inkilob siyosiy hayot sohasidagi inkilobga muqaddima bo‘lib xizmat qiladi. 
Nemis mumtoz falsafasi o‘zidan oldin o‘tgan Yevropa va jaxon ilg‘or falsafiy fikrlar va 
okimlarning vorisi davomchisi bo‘lish bilan birga o‘z davridagi Yevropaning kalitalistik taraqqiyot 
tarixiy tajribasiga hamda tabiatshunoslik hamda tabiatshunoslik texnikafiy ijtimoiy - gumanitar 
bilimlar soxalari qo‘lga kiritayotgan umumlashtirish asosida paydo bo‘ldi. Bu falsafada inson 
faoliyatining faolligi unda amaliyotning mavjud tartiblarni o‘zgartirishdagi rolini tarixiy 
jarayonlarning qonuniyatlarini tafakkur bilan borliqning dialektik aynanligini falsafadagi obyekt va 
subyekt munosabatlarini tadqiq etish yetakchi o‘rin egallaydi. O‘zining shu jihatlari bilan nemis 
mumtoz falsafasi insoniyat falsafiy fikr taraqqiyotida alohida o‘ziga xos bosqichni tashkil qiladi. 
Nemis mumtoz falsafasining paydo bo‘lishida I.Kant I.G.Fixte, F.SHelling, G.Gegel va 
L.Feyyerbaxlarning falsafiy qarashlari muhim rol o‘ynadilar. Garchi ular falsafadagi turli oqimlarga 
mansub bo‘lgan bo‘lsalarda, lekin ularning falsafiy qarashlarini bir birlari bilan bog‘lovchi umumiy 
mushtarak tomonlari mavjud edi. Ayniqsa, mumtoz falsafiy fikr taraqqiyotida o‘z falsafiy 
qarashlarining orginalligi, yangiligi va boy mazmunga egaligi bilan buyuk o‘rin tutgan faylasuflar - 
bular: I.Kant, G.Gegel va L.Feyyerbaxlardir. Biz quyida shu faylasuflarning falsafiy qarashlari 
haqida to‘xtalib o‘tamiz. 
Nemis mumtoz falsafasining asoschisi XVIII asr nemis burjuaziyasining mafkurachisi - bu 
Immanuil Kant (1724-1804) dir. U o‘z zamonasining ko‘pchilik aktual nazariy muammolari bilan 
bevosita shug‘ullangan tabiatshunos, matematik, xukukshunos, etik, estetik, mantiqshunos, 
pedogog, faylasuf olim bo‘ladi. Kant Keynsberg universitetida professor bo‘lib ishlaydi. 
Kantning falsafiy qarashlarining rivoji, asosan ikki davrga bo‘linadi: birinchi davri - tankidiy 
davrgacha bo‘lgan falsafiy qarashlari (1770 yilgacha); ikkinchisi - «tankidiy davr» yoki 
«transendental davr» falsafiy qarashlari. Tankidiy davrgacha bo‘lgan davrda Kant yozgan eng yirik 
asar - bu «Butun umumiy tabiiy tarix va osmon mexaniqasi nazariyasi» asari bo‘lib, u asosan 
tabiatshunoslik fanlarining falsafiy muammolariga bag‘ishlangan. U bu asarida «Nebulyar» 
kosmogonik gipotezani ilgari surib, unda Quyosh sitemasidagi planetalarning paydo bo‘lishi va 
evolyutsiyasi haqida fikr yuritadi. Uning karashicha, Quyosh sistemasi (Quyoshning o‘zi ham) dagi 
planetalar daslabki «tumanlnklar»ning quyuklashuvidan evolgotsion yo‘l bilan tabiiy ravishda kelib 
chiqadi. Shu bilan birga, Kant bu asarida bizning Gallaktikamizdan tashqarida juda ko‘p 
galaktikalar tizimi metagalaktika - Katta koinotning mavjudligi haqida ham fikr yuritadi. U bu 
asarida yana Yerning o‘z o‘qi atrofida harakatnda ishqalanishning oshishi natijasida uning 
harakatining sekinlashuvi, harakat va osoyishtalik haqidagi ta’limotlarni ham rivojlantiradi. Xullas, 

---

85 
Kant falsafiy qarashlarining bu davrida tabiatshunoslik fanlarining rivoji masalalari keng yoritiladi. 
U o‘zining bu davrdagi tadkiqotlari bilan I.Nyutonning planetalarning harakati «iloxiy kudrat»ning 
birinchi turtkisi va itarilishlari o‘rtasidagi ziddiyatlar tufayli sodir bo‘lganligini aytadi. Kant o‘z 
asarida Kuyosh sistemasi va unga kiruvchi planetalarning paydo bo‘lishi tabiatning tarixiy 
taraqkiyotining mahsuli sifatida ko‘rsatib tabiatni, uning rivojlanishini tamomila tabiiy-tarixiy 
jarayon sifatida izohlaydi. 
Kant o‘z falsafiy qarashlarining ikkinchi davri-tankidiy falsafa davrida u tabiatshunoslik 
fanlari falsafasidan falsafaning bilish nazariyasiga o‘tadi. Kant o‘zining bu davrida «Sof aqlni 
tanqid» (1781 y) «Amaliy aqlni tankid» (1788 y) «Muxokama qobiliyatini tanqid» (1790) 
«Prolegamenlar» (1783Y) asarlarini yozadi. Bu asarlarida u bilishning «tanqidiy» nazariyasini 
yaratib, inson bilishining turli shartlarini, bilish kobiliyatining chegarlarini tadqiq etadi. Kant 
o‘zining bu tadqiqotlarida insonning xuddni bilishni «narsa o‘zida» deb ataydi va uni bilish mumkin 
emas, deb e’lon qiladi. Shu bilan birga, u o‘z tadqiqotlarida inson borliqdagi o‘z-o‘zligicha mavjud 
narsalarning mohiyatini prinsip jihatdan bilishi mumkii emas, imsoi fakat xodisalarnigina, ya’ni 
uning o‘z tajribalarida yuz berishida vositachilik kiladi usulini bilish mumkin. Uning bilish 
nazariyasidagi «bilish mumkin emas» degan fikri Kant agnostizmi edi. Lekin Kantning bilish 
nazariyasidagi xizmati shunda ediki, u metafizika hukmron bo‘lgan bir sharoitda, inson bilishiga 
xos karama-qarshiliklar muammosini kuTG tartibiga ko‘yib olam ham nihoyalidir, ham 
nihoyasizdir, degan karama-qarshi fikrlar bab-barobar to‘gri bo‘lishini isbotlab berib, inson aqli 
tabiatai altipomiyali, ya’mi ziddiyatli ekanligsh-sh, bizning har qanday oqilona fikrlarimizga 
dialektika xosligini aytadi. Kantning fikricha, bizning biliylarimiz ongimizda fakat tajribalarimiz 
asosida hosil bo‘lmay, balki hissiy mushoxadaning «alrior»i shakllari asosida ham mavjud bo‘ladi. 
U formal maltmqpi talkid qilib, fikr ong, taffakur dialektikasi hakida galiradm. Uning tafakkur 
dialektikasi haqidagi qarashlari V.Gegel tomonidan rivojlantiriladi. Umuman, Kantning falsafiy 
qarashlari falsafaning undan keyingi rivojlaiishiga g‘oyat katta ta’sir ko‘rsatadi. 
Nemis mumtoz falsafasiiing eng yirik vakili Georg Vilgelm Fridrix Gegel (1770-1831 )dir. U 
falsafada obyektiv idealistdir. Gegelcha birlamchi iarsa - bu dunyo ruxi, insondan va olamdan 
tashqarida aloxida mavjud bo‘lgan mutlaq g‘oyadir. Moddiy olam esa uning maxsuli, ikkilamchi, 
ya’ni u dunyo ruqining namoyon bo‘lishidir, uning gavdalanishidir. Uningcha bu dumyo ruxi, ya’ni 
mutlak goya yaratuvchi bosh sabab bo‘lib, tabiatdagi va jamiyatdagi har bir buyum yoki hodisa 
uning hosilasy, ya’ni shakllardan iborat, ulariing mazmunlari esa ana shu dunyo ruhi yoki dunyo 
aqlidir. Chunki bu moddiy olamdagi predmetlar va hodisalar ana shu mutlaq goyaning ko‘rinishi - 
shakllanishidan boshqa narsa emas. Gegel bundagi o‘z falsafiy tizimida hamma vaqt rux va 
tabiatning yoki tafakkur va borliqning aynanligiga tayanadi. Shuning uchun unda har doim moddiy 
jarayonlar mantiqiy jarayonlar kabi ifoda etiladi. Gegel fikricha, dunyo ruxi mangu, u o‘tmishda bor 
bo‘lgan, xozir ham mavjud va kelajakda ham bo‘ladi. Shu sababli dunyo ruxi tabiat va jamiyatdagi 
hamma voqealar va xodisalarning mazmuni, moxiyati, manbai va harakatlantiruvchi kuchidir. 
Gegel o‘zining «Ruh fepomenologiyasi» (1807) asarida inson ongining dastlabki xolatlaridan 
boshlab to faini va ilmiy metodologiyani egallab olishgacha davom etgan evolyutsiyasi qarab 
chiqiladi. U bunda begonalashuvchi kategoriyasii analiz qilib, insonning predmetlik faoliyatining 
ko‘pgina muhim tomonlarini ochib berish orqali inson mehnatining mohiyatini ko‘rsatishga harakat 
qiladi. Uningcha, «inson va uning tarixi», «uning mehnatining natijasi»dir. Bu asar Gegel 
falsafasining sarchashmasidir. Unda Gegel substansiya to‘g‘risidagi o‘z tezisini subyekt sifatida, 
faol ibtido sifatida asoslaydi. Ayni shu asarida Gegel falsafasining boshlangich koidasi-tafakkur 
bilan borliqning ayniligi, ya’ni real olam mutlak g‘oyaning, tushunchaning, ruhning zuhuroti, deb 
tushunish bayon qilingan. 
Gegel falsafada qadimgi yunon faylasufi Platon izidan borib, mutlaq g‘oyani birlamchi asos, 
deb kabul qiladi. Bu uning obyektiv idealistik tizimiga asos bo‘ladi. Uning mutlak g‘oya harakatida 
falsafiy tizimi «Falsafiy failar Ensiklopediyasi» (1817) asarida bayon qilingan. Gegelning: tabiat va 
jamiyatning barcha hodisalari zamirida «mutlak g‘oya», «olamiy aql» yoki «olamiy rux» asos 
bo‘lib yotadi, degan fikrlari ayni shu asarida bayon qilingan. Uningcha, «mutlak g‘oya» dastlabki 
ibtido o‘z faoliyatida faoldir, u o‘zgarish va rivojlanishidadir. «Mutlak g‘oya» o‘z tarakqiyotida uch 

---

86 
bosqichni bosib o‘tadi: 1) «mutlak goya» ning o‘z Bagrida «sof tafakkur xolatida 
rivojlanishi (bunda mutlaq g‘oya o‘z mazmunini bir-biriga o‘tib turadigan mantiqiy kategoriyalar 
tizimida namoyon qiladi»; 2) «mutlak g‘oya»ning «o‘zga shaklga kirishi, ya’ni tabiat 
qiyofasida rivojlanishi bunda aslida, tabiat rivojlanmaydi, balki uning ruhiy mohiyatini tashkil 
etuvchi Mantiqiy kategorilar o‘z-o‘zicha rivojlanishi ifodalanadi»; 3) Nixoyat «mutlak g‘oya»ning 
kishilar tafakkurida va jamiyat tarixida rivojlanishi (bu bosqichda «mutlak g‘oya» insonlar va 
jamiyat paydo bo‘lishi, uni kishilarning anglab olishi bilan o‘zining asl holiga qaytadi. Gegelning 
nazaricha, mutlak g‘oyaning o‘z-o‘zicha rivojlanishi va shu bilan birga, o‘z-o‘zining bilishi bilan 
oldingi holatga qaytishi bu tizimda o‘z rivojini tugallaydi. Bundagi rivojlanish g‘oyasi Gegel 
dialektikasipi tashkil qiladi. Gegel dialektikasining to‘liq bayoni uning «Mantik fani» (1812-1836 
y.) asarida o‘z ifodasini topgan. Gegel falsafasining eng kimmatli yutug‘i ayni shu dialektikasi 
bo‘lib, unda dialektikaning eng muhim qonunlari va kategoriyalari bayon kilingan. Lekin Gegelning 
xizmati bu bilan cheklanmaydi. Uning falsafadagi asosiy xizmati shundaki, u birinchi bo‘lib butun 
tabiiy, tarixiy va ma’naviy jarayonni bir butun g‘oyaviy jarayon shaklida tushuntirib va tasvirlab 
berdi, mutlak g‘oyani tinimsiz harakat, o‘zgarish, rivojlanish, bir xolatdan ikkinchi xolatga o‘tib 
turishda olib tekshirdi hamda bu harakat, o‘zgarish va rivojlanishlarking o‘zaro ichki bog‘lanishi va 
ziddiyatlarini ochishga urindi. Shu ichki karama-qarshiliklar asosida rux doim harakat, o‘zgarish va 
rivojlanish jarayonida, bir bosqichdan ikkinchi bochqichga o‘tib, tushunchalar shaklida, tabiat va 
jamiyatdagi predmet va hodisalar shaklida o‘z-o‘zini yangilab, tug‘dirib, ifodalanib turadi. 
Uningcha, tafakkur va aql o‘z rivojini turli bosqichi sifatida turli tamoyillarni, turli. kategoriyalarni 
vujudga keltiradi. Bu tamoyillar va kategoriyalar sof aqlning turli bosqichlari sifatida moddiy 
predmet va xodisalarga nisbatan birlamchi, ularning mazmuni bo‘lib, ularning mohiyatini tashkil 
etadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Gegelgacha ham turli faylasuflarning asarlarida dialektika 
elementlari, shubhasiz, uchraydi. Biroq Gegelning xizmati shundaki, u o‘z davridagi 
tabiatshunoslik, ijtimoiy-gumanitar bilimlar yutuqlarini umumlashtirib, birinchi bo‘lib dialektik 
uslubni ishlab chikdi va dialektikaning uch asosiy qonuni va hamma kategoriyalarini ta’riflab berdi. 
Bunda yana shu ham diqqqatga sazovorki, Gegel karashicha, dialektika,.uning qonunlari va 
kategoriyalari umumiy harakterga ega bo‘lib, ular borliqning hamma soxalarida o‘z ifodalarini 
topadi. 
Lekin bugungi kun talabidan kelib chiqib shuni aytish zarurki, Gegel dialektik metodi o‘z 
davri fadsafyi fikryving eig katta yutug‘i bo‘lgan bo‘lsa ham, u bir tomonlama, fakat tafakkurga, 
g‘oyatda xos dialektikadir. Lekin shunga qaramay, Gegel falsafasi, uning dialektik uslubi kelgusi 
davr insoniyat falsafiy fikri taraqqiyotiga juda katta ta’sir qiladi. 
Nemis mumtoz falsafasi taraqqiyotida Lgodvig Feyyerbax (1804-1872y.) falsafiy qarashlari 
muhim o‘rin tutadi. L.Feyyerbax nemis mumtoz falsafasining so‘ngti vakilidir. U nemis mumtoz 
falsafasida I.Kant va V.Gegellardan farkli boshqa falsafiy yo‘nadishda ijod kildi. Shu sababli 
L.Feyyerbax o‘z falsafiy qarashlarining ibtidosidanok birinchi bulib Kant va Gegel falsafiy 
qarashlaridagi idealizmni kattiq tankid qilib maydonga chiqqan materialist faylasufdir. U Gegelning 
obyektiv idealizmini tanqid qilib, Gegel oyog‘osti kilgan materializmning falsafadagi qonuniy 
xukukini tikladi. Feyyerbaxning bu qarashlari uning «Gegel falsafasining tanqidiga doir» va 
«Xristianlikning‘ mohiyati» (1841y.) asarlarida o‘z ifodasini topadi. Bupda Feyyerbax falsafiy 
qarashlarnga ko‘ra, tabiat inson va uning ongidan tashqarida, inson va uning ongiga bog‘liq 
bo‘lmagan, mustaqil mavjud bo‘lgan obyektiv reallikdir. Uning fikricha, tabiatni hech kim 
yaratmagan, u azaliy bor va abadiy mavjud bo‘ladi. Inson esa tabiatning maxsuli, tabiat rivojlanish 
bilan paydo bo‘lgan oliy mavjudot. Olam tabiatdangina iborat, tabiat esa materiya sifatida hech 
qanday mistik yoki iloxiy kuchga bog‘liq emas. Tabiat - bu yorug‘lik, issiklik, elektr, magnetizm, 
havo, suv, o‘t, o‘simlik, hayvonot dunesi va nihoyat insondan iborat. Feyyerbax bunda Gegelning 
mutlaq g‘oyasini keskin tankid qilib, Gegelning mutlaq g‘oyasi inson miyasidan yulib olingan va 
tabiatdan tashqari kuchga aylantirilgan inson aqlidan o‘zga narsa emas, deydi. Uning fikricha 
mutlak g‘oya, tafakkur insondan tashqarida, unga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘lishi mumkin 
emas. Chunki, mutlak goya ham va har qanday g‘oya ham inson tafakkuri bilan bog‘liq. Inson 
tafakkuri esa inson miyasi faoliyatining ishi. Inson miyasi moddiy narsa, u birlamchi, tafakkur, ong 

---

87 
esa ikkilamchidir. Tafakkurning borliqqa munosabati falsafaning bosh masalasi bo‘lar ekan, demak 
falsafa inson moxiyati to‘g‘risidagi bilim bo‘lishi kerak. Chunki tabiatda insondan yuksak boshqa 
fikrlovchi mavjudot yo‘q. Shu sababli tafakkurning borliqka munosabati masalasi fakat inson 
tomonidan, inson faoliyati jarayonida hal qilinadi, deb yozadi. Bundan shu narsa ma’lum bo‘ladiki 
Feyyerbax falsafasi insonga va uning faoliyatiga qaratilgan. Demak, Feyyerbax falsafaning asosiga 
insonni ko‘yadi. Bu degani: Feyyerbax falsafasi antropologik tabiatga ega, uning materializmi 
antropologik materializmdir. Insoi borliq va tafakkur birligining subyekti, asosi qilib olingandagina, 
bu birlikni haqiqiy deyish mumkin. Yangi falsafa insonni falsafaning birdan-bir universal va oliy 
predmetiga aylantiradi, deb yozgan edi Feyyerbax. U xristian dinini tanqid qilar ekan din bilan 
faleafaning insonni o‘rganishi ustida to‘xtalib, din insonning narigi dunyosi to‘g‘risidagi ma’lumot, 
falsafa esa undan farq qilib, insonning bu dunyodagi mohiyatini o‘rganuvchi bilimdir, degan edi. 
Shuning uchun falsafa tabiat to‘g‘risidagi fanlar bmlan yakin alokada bo‘lishi lozimligini aytadi. 
Feyyerbax, falsafa inson to‘g‘risidagi fan-antropologiyadan iborat bo‘lishini aytib, borliq va 
tafakkur munosabati masalasini xal qilishda inson tabiatning bir qismi, uning mahsuli deb qarab, u 
insonni ijtimoiy mavjudot, tarixiy taraqqiyotning mahsuli ekanligini, insonning ongi va tafakkuri 
ijtimoiy munosabatlar bilan, ijtimoiy muhit, hayot sharoitlari bilan belgilanishini to‘liq tushunib 
yetmaydi. Feyyerbax, kulbada ishlaydiganlar bilan saroyda yashaydiganlar bir xil fikrlamasligini 
aytgan bo‘lsa ham, buning asosiy sababi nimada ekanligini tushunib yetmaydi. U o‘zining jamiyat 
to‘g‘risidagi qarashlarida insoniyat tarixiy bosqichlari faqat dinlar bilan farklanishini aytish bilan 
cheklandi, undan nariga o‘tolmaydi. Bu Feyyerbax falsafasining birinchi cheklangan tomoni edi. 
Uning falsafiy kurashlarining ikkinchi cheklangan tomoni shu ediki, u Gegel falsafasining idealistik 
ruxini, din bilan bogliq ekanligini to‘g‘ri tanqid qilgan bo‘lsa ham, lekin u Gegel falsafasining 
dialektikasini, dialektik uslubini to‘g‘ri tushunib yetmadi. Lekin bunday cheklangan tomoilarga 
qaramay, Feyyerbax falsafiy qarashlari keyingi davr jahon falsafasi taraqqiyotiga sezilarli darajada 
kattata’sir ko‘rsatadi. 
Xullas, nemis mumtoz falsafasi o‘zi erishgan yutuqlari, uning vakillarining falsafiy qarashlaridagi 
mavjud cheklangan tomonlariga karamay, insoniyat falsafiy fikr taraqqiyotida muhim o‘rin egaladi 
va o‘zidan keyin paydo bo‘lgan falsafiy ta’limotlarga nazariy manba’lardan biri sifatida xizmat 
kildi.