O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

Troposfera -
geografik qobiq tarkibiga to’la kiradi va Yerning ta’sirida isiydi. 
Troposferaning qalinligi o’rta hisobda 10 – 11 km. bo’lib, u havoning Yer yuzasida isishi 
natijasida hosil bo’ladigan ko’tarilma oqimning balandligi bilan belgilanadi. Havo ekvatorial 
o’lkalarda 16–17 km.gacha, mo’’tadil o’lkalarda 10–11 km.gacha, qutbiy o’lkalarda 7–8 
km.gacha ko’tariladi. Troposferaning yuqori chegarasi ana shu balandliklardan o’tadi. 
Troposferada atmosfera massasining 80%i to’plangan. Yerning tortish kuchi va gazlar qisilishi 
tufayli havo Yer yuzasida yukorida aytganimizdek, juda zich bo’ladi. Shuning uchun quyi besh 
kilometrlik qatlamda atmosfera massasining 50%i to’plangan.
69
Havoning Yer yuzasidan qaytgan issiqlik hisobiga isishi troposferada ko’tarilma va pastlama 
havo oqimlarini vujudga keltiradi. Bunday oqimlar 
konvektiv oqimlar
deb ataladi. Konvektiv 
oqimlarining yo’nalishi (yuqori va past), ularning kechish sur’ati vaqt va makonda ancha tez 
o’zgarib turadi. Natijada Yer yuzasi yaqinida murakkab va o’zgarib turadigan barik tizim, ya’ni 
yuqori va past bosim hududlari vujudga keladi. 
Troposferada havoning xarakati natijasida turli tezlikda esadigan shamollar vujudga 
keladi. Troposferada bulutlar hosil bo’lib, yog’inlar yog’adi. 
Troposfera issiqlikni Yer yuzasidan oladi. Tirik mavjudotlar, nurash jarayoni, yotqiziqlarning 
hosil bo’lishi va boshqa jarayonlar atmosferaning gaz tarkibini tashkil qiladi. Ob-havo va iqlimni 
vujudga keltiradigan barcha jarayonlar shu yerda sodir bo’ladi. 
Atmosferaning Yer yuzasiga yaqin qismida ekvatorda harorat o’rtacha 26
0
S, shimoliy 
qutbda esa – 23
0
S ni tashkil qiladi. Yuqoriga ko’tarilgan sari havoning adiabatik sovishi 
69
Strahler, Alan H, “Introducing physical geography”
, 
93
-
94 bet (mazmun-mohiyatidan foydalanildi)
 

---

81 
natijasida xarorat har 100 m balandlikda 0,6
0
S dan (har bir kilometr balandlikda 6
0
S dan) pasaya 
boradi va troposferaning yuqorigi chegarasida ekvator ustida –70
0
S gacha, shimoliy qutb ustida 
–45
0
dan –65
0
S gacha pasayadi. Havoning qutblarga nisbatan ekvator tepasida ko’proq sovib 
ketishi bu yerda havoni baland ko’tarilishi sabab bo’ladi.
Tropopuaza troposfera bilan stratosfera oralig’ida joylashgan. Qalinligi 1 km atrofida. 
Havoning konvektiv oqimlari tropopuazadan yuqoriga ko’tarilmaydi. Tropopuaza mo’tadil 
mintaqada 8 km. balandlikdan o’tadi, ekvator ustida esa 16 – 18 km yuqorida joylashadi. Uning 
balandligi fasllar bo’yicha o’zgarib turadi. Yozda qishdagidan balandroq, siklonlarda pastroq, 
antitsiklonlarda balandroq bo’ladi. Tropopuaza bir xil havo massalari ustida aniq namoyon 
bo’ladi. Havo frontlari ustida esa bir tomonga oqqan va bo’lingan bo’ladi
70
.