O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyоt instituti

Yo’nalish azimuti 
deb, geografik meridianning shimoliy yo’nalishi bilan 
qatlamning yo’nalish chizig’i orasidagi o’ng vektor burchakka aytiladi. Yo’nalish 
chizig’i ham har qanday to’g’ri chiziq kabi ikki qarama-qarshi tomonga ega. Shuning 
uchun ham unda bir-biridan 180 
o
C ga farq qiluvchi ikkita azimut o’lchanadi. 
Masalan: qatlamning yo’nalish azimuti 40 
o
C-220 
o
C . 
Yotish azimuti 
deb, geografik meridianning shimoliy yo’nalishi bilan yotish 
chizig’ining gorizontal tekislikka o’tkazilgan proyeksiyasi orasidagi o’ng vektor 

---

burchakka aytiladi. Geologik obyektlarning yotish azimuti ularning yo’nalish 
azimutlaridan 90°ga farq qiladi. 
Yotish burchagi 
deb, yotish chizig’i bilan uning gorizontal tekislikka 
o’tkazilgan proyeksiyasi orasidagi burchakka aytiladi. Yo’nalish chizig’ining fazoda 
tutgan o’rni uning azimuti bilan, yotish chizig’iniki esa ham yotish azimuti, ham 
yotish burchagi bilan aniqlanadi. Odatda, qiya yotgan geologik obyektlar uchun 
ularning yotish azimuti va yotish burchagi, tik (vertikal) yotganlari uchun esa, faqat 
yo’nalish azimutlari o’lchanadi. 
Tog’ kompasi va undan foydalanish 
 
Dala sharoitida qatlamlar va boshqa geologik obyektlar qiya yuzasining yotish 
elementlari tog’ kompasi yordamida o’lchanadi. Tog’ kompasi geolog uchun asosiy 
ish quroli hisoblanadi. Tog’ kompasining bir qancha turlari mavjud bo’lib, ular har 
xil sharoitda foydalanishga mo’ljallangan. 
Tog’ kompasining oddiy turi to’rtburchakli metall plastinkaga o’rnatilgan doira 
shaklidagi qutichadan iborat bo’ladi. Qutichaning ichiga 360 gradusga bo’lingan limb 
joylashtirilgan. O’lchov natijalarini tushunish qulay bo’lishi uchun limb bo’linmalari 
0° dan 360° gacha soat strelkasi yo’nalishiga teskari tartibda belgilangan hamda 
kompasning G’ (g’arb) va SH (sharq) tomonlari o’zaro almashtirilgan. Mana shu 
xususiyatlari bilan tog’ kompasi oddiy geografik kompasdan farq qiladi. Quticha 
markazida o’tkir uchli ignachaga magnit mili (strelkasi) o’rnatilgan. Uning shimol va 
janub tomoni har xil ranglarga bo’yalgan bo’ladi. Tog’ kompasi ishlatilmagan vaqtda 
magnit milini ko’tarib, quti oynasiga qisib turuvchi maxsus richag va vint bilan 
jihozlangan. 
Tog’ kompasining magnit mili yordamida gorizontal (azimut) burchak 
o’lchanadi. Vertikal burchak esa quti ichiga o’rnatilgan klinometr yordamida 
aniqlanadi. Klinometr markazi 0° dan yoy bo’yicha har ikki tomonga 90° gacha 
bo’lingan yarimdoira shaklidagi limb va shoquldan iborat bo’ladi. Shoqul tog’ 
kompasi korpusi vertikal turgan holdagina erkin tebranadi. Bunda magnit mili 
mahkamlab qo’yilishi kerak. 

---