O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti fizika fakulteti Fizika yo’nalishi

Mavzuning dolzarbligi va maqsad va vazifalari 
Mavzuning mohiyati shundan iboratki biz Real gazlarni 
o'rganishda Ideal gaz tushunchasi orqali bazı 
noqulayliklarni yo'qotish va gazlarning Izo jarayonlari 
haqida koʻproq maʼlumot olishga qaratilgan va biz Izobarik 
Izohorik va Izotermik jarayonlarni ko'rishimiz mumkun 
bu nima uchun bizga kerak yoki zarur yani biz 
o'rganayotgan gazning bosimi uning temperaturasiga yoki 
hajmiga qanday bogʻlanishini bilishimiz mumkun , yoki 
tempraturasining hajmiga va gaz bosimiga va yana bir hol 
gaz hajmining bosimi va temperaturasiga bogʻliqlikini 
o'rganishimiz mumkun va sohada bir qancha olimlar ish 
olib borishdi yani Ular gazning parameterlari chiziqli 
ravishda o'zgarishini va bir qancha parametrik 
o'zgarishlarni bizga yaqqol ochib berib yangi bilimlarni 
kashf etishdi , bu jarayonlat Boyl-Marriot Izotermik 
jarayon qonunlari , Geey-lyussak ming Izobarik jarayon 
qonunlari hamda Sharl ning Izohorik jarayon qonunlari 
yana shuni aytish joizki Geey-lyussak uzining bosim va 
hajmning tempraturaga proporsional o'zgarishini kashf 
etishi va Boyl-Marriot va Geey-lyussak letrning qonunlarini 
birlashtirib Klapeyron uzining 1 mol Klapeyron tenglamasi 
kashf etishi va buning ketidan Mendiliyev Klapeyronning 
izlanishlarini davom ettirib birlashgan 
Mendiliyev-Klaperyon tenglamasini yaratishi nafaqat 
Molekulalar Fizika va Fizika fanining eng katta yutuqlari 
hisoblanadi va bu Ideal gaz qonunlari molekulalar kinetik 
nazariyaning asosini tashkil etishi benihoya katta 
ahamiyat kasb etadi.

---

1. Ideal Gaz nima 
Ideal Gaz bu real gazning modelidir , Ideal gazda 
molekulalar orasidagi o'zora tasir kuchi , taʼsir potensial 
energiyasi va ularning hajmi shakli hisobga olinmaydi 
Termodinamik tekshirish usullarini soddalashtirish uchun 
ideal gaz haqida tushuncha kiritilgan.
Ideal gazlarda:
1) Gaz molekulalari orasida o’zaro tortishish kuchlari 
mavjud emas.
2) Gaz molekulalarining o’lchamlarini hisobga olmasa ham 
bo’ladigan darajada kichik.
3) Gaz molekulalaring o’zaro to’qnashuvlari xuddi elastik 
sharlarning to’qnashuvidek sodir bo’ladi.Gazlar murakkab 
tuzilgan. 
Termodinamik parameterlar : Termodinamik sistema
holatini ifodalash uchun xizmat qiluvchi fizik
kattaliklar, termodinamik parametrlar (holat 
parametrlari) deyiladi. Termodinamik parametrlarga
misol qilib, bosim, hajm, temperatura, kontsentratsiya
va boshqalarni olish mumkin.
Ular milliardlab energiyaga ega gaz molekulalariga toʻla, 
ular ixtiyoriy paytda toʻqnashishi va bir-biri bilan oʻzaro 
taʼsirda boʻlishi mumkin. Haqiqiy gazni aniq tasvirlab 
berish qiyin boʻlgani sababli odamlar ideal gazt 
ushunchasini haqiqiy gazlarni modellashtirish va 
oʻrganishga yordam beradigan yaqinlashish sifatida 
yaratdi. Ideal gaz atamasi quyidagi bir necha qoidalarga 
boʻysunadigan molekulalardan tashkil topgan faraziy 
gazni anglatadi:
Ideal gaz molekulalari oʻzaro taʼsirlashmaydi. Taʼsir 
faqatgina gaz molekulalari oʻzaro yoki devor molekulalari 
bilan elastik toʻqnashganda kuzatiladi. 
Elastik toʻqnashuv nima?

---

Ideal gaz molekulalari moddiy nuqta deb qaraladi. Gaz 
molekulalar jamlanmasi boʻlgani sababli hajmga ega, biroq 
molekulalar moddiy nuqta boʻlib, hajmga ega emas.
Agar bular sizga toʻgʻri boʻlishi uchun juda ideal tuyulsa, 
siz haqsiz. Chunki ideal gazlar mavjud emas, biroq koʻplab 
gazlar ideal gazga yaqin va bu har xil vaziyatlarda 
ularning xossalarini taxmin qilishda qoʻl keladi. Aslida, biz 
ish koʻradigan xona harorati va bosimi atmosfera bosimiga 
yaqin, gazlar idealga juda ham yaqin. 
Modda konsentratsiyasi bu hajm birligidagi molekulalar 
soniga aytiladi. 
Gaz molekulalarining idish devoriga bergan ko'pdan ko'p 
zarbalari taʼsirida gaz bosimini hosil qiladi , bu bosim 
konsentratsiyaga , molekula massasiga va gaz 
molekulalarining kvadratik tezligiga bogʻliq bo'lgan 
kattalikdir formuladagi maxrajdagi 3 soni uch o'lchamli 
muhit ekanligini bildiradi va molekulalar har tomonga 
urilishi mumkun ekanligini ko'rstadi 
( 1 )
Bu tenglama molekulyar – kinetik nazariyaning asosiy 
tenglamasidir ( 1 )
( 1 ) formulani kinetik energiyaga bog'lasak quydagicha 
kurinishni hosil qilamiz ( 2 )
( 2 )
Molekulyar-kinetik nazariyasining ( 3 ) ko`rinishdagi va 
haroratning tarifini o`zaro bog`lanishini topamiz: 
( 3 )

---

tenglamalarni сhap tomonlari teng bo`lganligi uсhun o`ng 
tomonlari ham teng bo`lishi kerak, yani ( 4 )
( 4 )
Bu esa molekulalar qiladigan ilgarilanma harakatining 
o`rta kinetik energiyasi bilan harorat orasidagi 
bog`lanishdir. Demak, gaz molekulalari qiladigan xaotik 
ilgarilanma harakatining o`rtaсha kinetik energiyasi 
absolyut haroratga to`g`ri proporsional. Bu esa haqiqatda 
absolyut harorat molekulalar harakatining o`rtaсha 
kinetik energiyasining o`lсhovi ekanligini ko`rsatadi. 
Harorat qanсha yuqori bo`lsa, molekulalar shunсha tez 
harakat qiladi.
Moddaning tuzilishini va xossalarini uni tashkil qilgan
molekulalarining harakatiga va molekulalar orasidagi
o’zaro ta’sir kuchining mavjudligiga bog’lab o’rganuvchi
nazariya molekulyar-kinetik nazariya (MKN) deb
ataladi.
Molekulyar kinetik nazariya har biri tajribada to’la
tasdiqlangan uchta qoidaga asoslanadi: 
- modda zarralardan (molekulalardan ) tashkil topgan; 
- zarrachalar doimo to’xtovsiz va tartibsiz harakatlanib
turadi;
- zarrachalar orasida har doim o’zaro ta’sir kuchlari
mavjud. 
Molekula - moddaning barcha kimyoviy xossalarini
o’zida mujassamlashtirgan moddaning eng kichik 
bo’lagidir.
Gaz bosimi bilan gaz molekulalarining zichligi, massasi
va tezligi orasidagi bog’lanishni ifodalovchi tenglamaga
gazlar molekulyar-kinetik nazariyasining asosiy
tenglamasi deyiladi. 

---

---

Ideal Gaz holatining tenglamalari 
Ideal gazning muvozanat holatini tavsiflovchi
parametrlarning o’zaro bog’lanishini ifodalovchi
matematik tenglikka shu gazning holat tenglamasi 
deyiladi. Gaz bir holatdan boshqa holatga o’tganda
uning makroskopik parametrlari ( P,V,T, ) o’zgaradi.
O’zgarmas massali gaz holatining o’zgarishlarida uch 
parametrdan biri o’zgarmasdan saqlanib, qolgan
ikkitasi o’zgarishi mumkin. Bunday xollarda sodir
bo’ladigan jarayonlarga izojarayonlar deyiladi. 
Izojarayonlar uch xil bo’ladi: izotermik, izobarik,
izoxorik.
Gaz holatini ifodalovchi 3 ta kattalikka termodinamik 
parameter yoki makroskopik parametrlar deyiladi bular :
P - Bosim 
V - Hajm 
T - Tempratura 
Bu 3 ta parameterni bir biriga bogʻlovchi tenglamaga ideal 
gaz holat tenglamalari deyiladi.
Klapeyron - Mendeleyev tenglamasi. Ideal gaz 
qonunlaridan siz olishingiz mumkin davlat tenglamasi 
muvozanatdagi ideal gazning T, p va V ni birlashtirishi. 
Ushbu tenglamani birinchi bo'lib frantsuz fizigi va 
muhandisi B. Klapeyron va rus olimlari D.I. Shuning uchun 
Mendeleev ularning nomini oldi.
Klapeyron holat tenglamasi 
Fizika Olimi Klapeyron o'zining Klapeyron tenglamasini 
tajriba yo'li bilan aniqlaydi bunda u Boyl-Marriot ning 
Izotermik va Geey-Lyussakning Izobarik jarayon 
tenglamalari birlashtirib uzining bir mol gaz uchun Ideal 
gaz tenglamasini hosil qildi ( 5 )

---

( 5 )
Mendiliyev-Klapeyon tenglamasi - ixtiyoriy m massali gaz 
uchun 
Mendiliyev Klapeyronning tenglamasini takomillashtirib 
uzining tenglamasini kashf qildi shu sababdan bu 
formulaga Mendiliyev-Klapeyron tenglamasi
deyiladi ( 6 ) va ( 8 ) 
Klavreyronning davriy tenglamasini qanday chiqarish 
mumkin. Vaziyatning ideal gaz tenglamasi (Mendeleev - 
Klapeyron tenglamasi)
Klapeyron - Mendeleyev tenglamasi. Ideal gaz 
qonunlaridan siz olishingiz mumkin davlat tenglamasi 
muvozanatdagi ideal gazning T, p va V ni birlashtirishi. 
Ushbu tenglamani birinchi bo'lib frantsuz fizigi va 
muhandisi B. Klapeyron va rus olimlari D.I. Shuning uchun 
Mendeleev ularning nomini oldi.
m - massa μ - molyar massa , υ - modda miqdori , R - 
universal gaz doimiysi N
A
- avagadro doimiysi , K - 
boltsmon doimiysi