O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti matematika va kompyuter ilmlari fakulteti amaliy matimatika va informatika

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI MATEMATIKA VA KOMPYUTER ILMLARI FAKULTETI AMALIY MATIMATIKA VA INFORMATIKA YO‘NALISHI III-KURS 019-131-GURUH TALABASI YO’LDOSHEV MIRJALOLNING MULTIMEDIALI DASTURLASH FANIDAN 1-MUSTAQIL TOPSHIRIG‘I MAVZU: ILMIY SOHA MUZEY VA KO’RGAZMALAR KUTUBXONALAR MULTIMEDIANING QO’LLANISHI

Guruh: 019-131-GURUH

Bajardi:Yo’ldoshev Mirjalol
Ball__________________
Imzo


QARSHI-2021

Mavzu:Ilmiy soha muzey va ko’rgazmalar kutubxonalarda multimedianing qo’llanilishi

Reja:

1.Kirish:Ilmiy sohada samarali xalqaro hamkorlik

2.O’zbekiston muzeylari

3.Mustaqillik sharoitida muzeylar tarmog’ining rivojlanish muommalari

4.Multimedia vositalari va ulardan foydalanish

Joriy yilning 1-2-noyabr kunlari O‘zDJTU Ilmiy va ilmiy pedagogik kadrlar tayyorlash ishtirokida mahorat darslari bo‘limida Germaniyadan kelgan filologiya fanlari doktor Beate Rattay-Forstl (Dr. Beate Rattay-Förstl) bilan doktoranturada tahsil olayotgan izlanuvchilar tashkil etildi. So‘nggi vaqtlarda mamlakatimizda ilmiy soha va ilmiy tadqiqotlarni rag‘batlantirishga bo‘lgan etibor keskin kuchaydi. Oliy ta’lim muassasalari, ilmiy tadqiqot institutlari, sohaga bevosita daxldor vazirlik va davlat tashkilotlarining davlatimizda ilm-fanni rivojlantirish borasidagi vakolatlari yanada kengaytirildi. Joriy 2019-yilning 29-oktyabrida qabul qilingan “Ilm-fan va ilmiy faoliyat to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining qonuni ham aynan shunday vakolat va imkoniyatlarni mustahkamlaydi va kengaytiradi.

Hech shubhasiz, milliy ilmiy soha taraqqiyotida xalqaro hamkorlik va xalqaro tajribani o‘rganish sohada sezilarli samaralarga olib keladi. O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi tomonidan stajerlik va ilmiy izlanishlar uchun bir qator tadqiqotchilarni xorijiy davlatlarga yuborayotgani, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida mutaxassislarni xorijda tayyorlash va vatandoshlar bilan muloqot qilish bo‘yicha “El-yurt umidi” jamg‘armasi xorijiy ta’lim muassasalarida mamlakatimiz uchun mutaxassislar tayyorlash, xorijda yashayotgan ilmiy salohiyatga ega vatandoshlarimiz bilan o‘zaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yish, mamlakatimiz fuqarolarini chet elda malaka oshirish, stajerlik, magistratura va doktoranturada tahsil olib, yurtimizga malakali va yuqori ilmiy salohiyatli kadr bo‘lib qaytishlari uchun olib borayotgan faoliyati, Fanlar akademiyasi, ilmiy tashkilotlar va oliy ta’lim muassasalarining ilmiy sohada ham xalqaro hamkorlikni yanada rivojlantirishga intilayotgani shular jumlasidandir.
Ilmiy sohada xalqaro hamkorlik xususida gap ketganda, albatta, O‘zbekiston davlat jahon tillari universitetida amalga oshirilayotgan bir qator ishlarni ham tilga olib o‘tish joiz. Chunki universitet bevosita xorijiy tillarni o‘rgatishga ixtisoslashgan maskan bo‘lgani uchun unda izlanish olib borayotgan olim va tadqiqotchilar faoliyati ham xorijiy tilni chuqur bilish va xorijiy tajribalarni o‘rganish bilan bog‘liq.
Ta’kidlash kerakki, universitet bir qator xorijiy nufuzli universitetlar bilan hamkorlik shartnomalari va memorandumlar imzolagan. Bugunga kelib, mazkur yo‘nalishdagi ishlar xalqaro ilmiy hamkorlik sohasi rivojida ham yaxshi natijalar ko‘rsatmoqda.
Germaniyalik olima Beate Rattay-Forstl bilan tashkil etilgan mahorat darslari ham ilmiy sohadagi,hamkorlikning,bir,natijasi,bo‘ldi.Ma’lumot o’rnida, doktor Beate Rattay dastlab Lyudvig-Maksimilian nomidagi Myunxen universiteti hamda Shveysariyaning Syurix universitetida ilmiy izlanishlar olib borgan. Keyinchalik xalqaro ekspert sifatida Argentina, Avstraliya, Finlandiya, Fransiya, Buyuk Britaniya, AQSh, Hindiston, Eron, Yaponiya kabi dunyoning 19 davlatida turli loyihalar, ilmiy seminarlarda qatnashgan, universitetlarda nemis tili va adabiyoti bo‘yicha dars bergan. Ayni vaqtda u Myunxen texnika universitetida til o‘rgatish va xalqaro professor-o‘qituvchilarga madaniyatlararo masalalar bo‘yicha treninglar olib boradi hamda DAAD kabi xalqaro va milliy tashkilotlarning loyihalarida ishtirok etadi.
Mahorat kurslari davomida doktor Beate Rattay o‘zi faoliyat yuritgan nemis universitetlari, xususan, Myunxen texnika universiteti, Baden-Vyurtemberg ilmiy tadqiqotlar instituti, Mangeym universiteti, Bamberg universiteti, shuningdek, Fransiyadagi Pikardi, Pert shahridagi 80 dan ortiq ilmiy tadqiqot instituti va markazlari bo‘lgan G‘arbiy Avstraliya universitetlaridagi ilmiy maktablar, filologiya, siyosiy fanlar va texnika sohalarida ilmiy tadqiqotlar olib borish tajribasi bilan o‘rtoqlashdi. Bevosita mazkur universitetlarning saytlariga tashrif buyurib, ulardagi professorlar va yosh izlanuvchilarning faoliyati, ilmiy seminarlar, Yevropada ilmiy ish qilish va maqolalar chop etishning asosiy talablari, qo‘lga kiritilgan ilmiy yutuqlarni amaliyotga tatbiq etish tajribasi kabi qator dolzarb masalalarda O‘zDJTU yosh olimlariga tushuntirish berdi. Jumladan, Germaniyada yosh mutaxassislar tomonidan ilmiy ish ustida ishlash nihoyatda ommalashgani, bugun Germaniya dunyoda eng ko‘p doktorantlar yetishib chiqadigan davlatlardan biriga aylangani va yiliga o‘rtacha 30 000 atrofida olimlar oliy o’quv yurtidan keyingi ta’limni bitirishi va ilmiy ishini yoqlayotgani haqida so‘zladi. Ayniqsa, so‘nggi vaqtlarda texnika va tibbiyot sohasidagi ilmiy yutuqlar salmoqli bo‘lgan. Birgina Myunxen texnika universitetida 2017-yilning o‘zida 977 ta ilmiy ish himoya qilingan va olimlarga o‘z sohalarida tegishli ixtisoslik bo‘yicha ilmiy daraja berilgan. Shu yili universitetga 1698 nafar yosh mutaxassislar doktoranturada o‘qish uchun qabul qilingan.
Mahorat kursidan so‘ng nemis olimasi bar qator tayanch doktorantlar bilan individual tarzda ham trening o‘tkazdi. Ularning ilmiy mavzulari va bu borada foydali manbalar, samarali ilmiy ish yozish bo‘yicha o‘z tajribalarini o‘rtoqlashdi.
O‘zDJTU 1-bosqich tayanch doktoranti Ahmedova Aziza bu xususda quyidagi fikrlarini bildirdi:
“Olmoniyalik matnshunos mutaxassis tarixiy manbalar bilan bog‘liq tadqiqot ishlarida e’tibor berilishi kerak bo‘lgan masalalar bo‘yicha ma’lumot berdi. Xususan, adabiyotshunoslar uchun muhim mavzularda fikr almashdik. Suhbatlarimiz jarayonida Yevropada gumanitar fan yo‘nalishlarida qilinayotgan tadqiqot ishlariga qo‘yiladigan talablar haqida atroflicha to‘xtalib, o‘zining tadqiqot ishidan misollar keltirdi. Hozirgi kunda g‘arbda ulkan qiziqishga sazovor bo‘layotgan adabiy janrlar haqida bilish, shaxsan menda katta taassurot qoldirdi. Jumladan, Germaniyada hozirgi kunda keng jamoatchilik e’tirofiga sazovor bo‘layotgan yozuvchilar haqida so‘zladi. Fikrimcha, g‘arb mutaxassislari bilan bo‘layotgan bunday hamkorlik kelajakda ilm-ma’rifatda jahon hamjamiyatining yetakchi mamlakatlariga tenglashishimizga xizmat qiladi”.
10.00.04 – Yevropa, Amerika va Avstraliya xalqlari tili va adabiyoti ixtisosligi bo‘yicha “Xolid Husayniy asarlarining badiiy o‘ziga xosligi” mavzusida ilmiy ish olib borayotgan 2-bosqich tayanch doktoranti Ruzmatova Dilnoza Ramatjanovna:
“Uchrashuvda xorijlik mutaxassis Beate Rattay-Forstl bilan Afg‘on-Amerika adabiyotining diaspora xususiyatlari haqidagi ilmiy-nazariy qarashlari borasida fikr almashdik. Suhbatimiz davomida mutaxassis nemis adabiyotshunosligida ham diaspora adabiyoti qiziqish bilan o‘rganilayotganligini ta’kidladi”.
1-bosqich tayanch doktoranti Nasriddinov Dilshod:
“Professor Beate xonim bilan suhbatimiz mobaynida o‘z ilmiy ishimdagi markaziy tushunchalar bo‘lgan fantastik adabiyot va fentezi janrlarining o‘xshash va farqli jihatlari, aynan Germaniyada bu janrning ilmiy o‘rganilishi va olimlar qarashlari, bu janrda ijod qiluvchi yozuvchilarning asarlariga keng kitobxonlarning e’tibori kabi mavzularda foydali ma’lumotlarga ega bo‘ldim”.
Shu o‘rinda yana bir narsani ta’kidlash lozimki, doktor Beate Rattay universitetdagi doktorant va tayanch doktorantlarning bevosita izlanish olib borayotgan mavzulari va sohalari bilan qiziqdi. Ularning dolzarbligi, nazariya va amaliyotda muhimligi, O‘zbekistonda chindan ham, kelgusida ilm-fan yanada rivojlanishiga keng yo‘l ochilayotganiga mazkur mahorat darslari davomida ishonch hosil qilganini gapirdi.
Turkrespublika Markaziy Ijroiya komitetining 1920 у 30 yanvardagi dekretiga imivofiq bu vazifa Turkrespublika Arxivlar matl.aziy boshqannasiga yuklatildi. Biroq bu boshqanna o’z zinmiasiga yuklatilgan vazifalami hayotga inuvofaqqiyatli tadbiq etishga ojizlik qildi. Shu munosabat bilan tabiat, san'at obidalari va o’tinish yodgorliklarini saqlaydigan, muzeylar tashkil ctish va ulami qoYqlash ishi bilan shug’ullanadigan maxsus tashkilot tuzish to’prisidagi masala yuzaga keldi. Turkomstaris xuddi shunday tashkilot bo’ldi. Turkomstaris tuzilishi jixatidan rnuzey, qadimgi yodt.orliklar va san'at asarlarini muxofaza etish hamda, ta'mirlash, arxcologiya va tabiatni muxofaza ctish singari to’rt sektsiyaga bo’hndi. Komitet yodgorliklami hisobga olish va qo'riqlash borasida katti ishlar olib bordi, koordinatsiyalovchi ilmiy-taqdiqot markaziga ay к i id i. Tadqiqot ishlariga akadeinik V.V.Bartol'd, professor A.A Semyonov, A.A.Divaeev, V.L.Vyatkin, M.E Masson, L.V.Oshanin kabi yirik olimlar jalb etilgan edi. Turkomstaris katta vak latga ega edi. Jumladan, uning Turkrespublika Xalq komissariyati tasdiqlagan barcha farmoyishi va tadbirlari majburiy hisoblanardi. Komitet rnuzey ishlari va qadimgi yodgorliklar hamda tabiatni muxjfaza qilish manfaati uchun tadqiqotchilar bilan ular olib boniyotgan ishlardan foydalanish bo’yicha shartnoma tuzishi mumkin edi. Birorta ilmiy kollektsiya hamda uning ruxsatnomasisiz Respublikadan tashqariga olib ketilmas edi.
O’rta Osiyoda milliy chegaralanishning o’tkazilishi va O’zltekisfon SSRning tashkil topishi munosabati bilan Turkomstaris 1925 уilning SSR maorif xalq koniissariatiga Glavnaukazining O’lta Osiyo ekanomik. Soveti va rnuzey bo’limi huzuridagi rnuzey ishcliilaii yodgorliklar, san'at va tabiat obidalami muxofaza qilish bo’yicha O’rta Osiy komiteti Sredazkomstaris qilib o ’zgartirildi. Urmh yillarida ko’pgina muzeylar binolarini evakuatsiya qilgan mua;sasalar uchun bo’shatib herdi. Muzey tarmoqlari vaqtincha qis({ardi. Misol: tabiat va politexnika muzeyi birlashdi. San'at, Adabiyot va O ’zbekiston tarixi muzeylari ham bir nom ostida birlashtirildi. Muzey xodimlarining ko’plari frontga kctdilar. Front orqasida qolganlar esa sidqidildan mehnat qildilar. Ular Vatanparvarlar mavzusida bir necha ekskurssiyalar turkumini yaratdilar. Xalq orasida ommaviy-siyosiy ish olib bordilar. Muzeylaming tarix bo’limida ko’rgazma shaklida "Ulug* Vatan urushi" deb nomlangan maxsus bo’lim ajratildi. Bu jangchilami frontga kuzatish, bu jarayondagi tantanali mitinglar front ortida mehnat qilayotganlar frontga jo ’nash haqidagi xat va arizalar hamda suratlari jang maydonlarida O’zbekistonliklaming jasoratlari aks etgan eksponatlar o’z ifodasini topgan edi. Brest qal'asi oldida, mashhur I.V.Panfilov nomili 8-divi/.iyasida, partizanlikda va jang maydonida jasorat ko’rsatgan o’zbek farzandlarining qahramonliklari bu bo’limdan o’rin oldi.Muzey xodimlari maktab o’quvchilari va barcha mehnatkashlarga Ulug’ Vatan urushi haqidagi materiallami yig’ish va saqlashga yordam bcrishlarini so’rab murojat qildilar. Vatan Urushi qahromonlarining frontdan turib yozgan xatlari, frontga yordam to’grisidagi o’tgan majlislaming qarorlari, o ’sha davrda chiqqan bir necha gazetalaming to’plamlari va front haqida ko’plab xujjatli materiallar yig’ildi. Muzey ilmiy xodimlari respublikamiz sanoat korxonalaridan kombizonlar, fufaykalar, harbiy kiyimboshlaming komplcktlarining va boshqa diqqatga sazovar materiallami yig’dilar. Shu qatori jangovar varaqalar, devoriy gazetalar, Urush davri front va front orqasidagi voqealar tushirilgan kinolentalar va fotomateriallar to’plandi.Urush yillarida muzey ekspozitsiyalari tematik prinsipda qayta koVilganligi tufayli obzorli ekskursiyalar ham tematik asosga o’tdi. Tematik ekskursiya o’z mazmuniga ko’ra obzorli ekskursiyalardan berilgan mavzu bo’yicha asosiy ma'lumotiami izchil bayon etishi, masalalar mazmunini tinglovchilaming siyosiy qarashlarini kengaytirish va ularda ta'sirchanlikni yanada oshirish maqsadida eksponatlar mohiyatini ochib bcrish, asosli tushintirishi bilan farqlanardi.Urushning dastlabki yillarida statsionar va ko’chma ko’rgazmalar tashkil qilish ommaviyoqartuv ishining keng rivoj topgan shakliga aylandi, ulardan eng mashhuri "Vatanimiz jasoratnomasi" (1942y.) mavzusidagi ko’rgazma bo’ldi. Muzey xodimlari keng omma o’rtasida frontdagi jasorat va front orqasidagi fidokor mehnatkashlar haqida ta'sirli leksiya va suhbatlar o’tkazdilar muzeyda tashkil etilgan "O’ljalar ko’rgazmasi" ko’plab tomoshobinlar va matbuot e'tiborini tortdi. Unda urushda qo’lga kiritilgan nemis qurollari, frantsuz miltiqlari turli davlatlarda ishlangan ashyolar namoyish etildi.Ulug’ Vatan urushi yillarida 0’zbekistonda Sobiq ittifoqdosh respublikalardan farqli o’laroq, fan, aymqsa ijtimoiy fan salmoqli rivoj topdi. Bu unish boshlangandan so’ng ko’pgina ilmiy tadqiqot institutlari sharqshunoslik va boshqa ko’plab institutlaming O ’zbekistonga ko’chirilishi bilan izohlanadi. Bu esa inuzey faoliyatiga ham o’z ta'sirini koVsatadi. Taniqli arboblapdan tashkil topgan Ilmiy Kengash yordamida moddiy va ma'naviy yodgorliklami o’rganish ulami ilmiy ishlash, O ’zbekiston tarixini o’rganish va ayrim masalalar bo’yicha tadqiqotlar o’tkazish imkoniyati ochildi. 1943 yil 27 sentyabrda "O’zbekiston SSR Fanlar Akademiyasini tashkil etish haqida"gi qaroridan so’ng tarix muzeyi ham ilmiy-tadqiqot va siyosiy oqartuv ishlarini olib boruvchi markaziy inuzey sifatida san'at muzeyidan ajrab chiqdi va Fanlar Akademiyasi tarkibiga kiritildi. Tabiat muzeyi ham Fanlar Akademiyasi tarkibiga kiritildi. Shu tariqa bu muassasalar faoliyatida yangi saxifa ochildi.Unish yillarida muzeylarning ko’pi o’z binosidan ajragan, xodiinlari urushga ketib, malakali kadrlar etishmas edi. Muzey xo’jaliklarini yangidan tashkil etish, ekspozitsiya mutaxassislik-lar tayyorlash endi muzey ishi oldida turgan dolzarb masala edi. Ko’rgazmalarda ilmiy malaka yetishmasligi sabab yaxshi tashkillaiunaganligi bois muzeylar tomoshabinlar e'tiboridan qola bosh lagan edi. Shu tufayli muzey ishlarini yaxshilash borasida qarorlar qabul qilindi. 1946-53 yillar muzeylar ko’rgazma tipidagi ekspozitsiyalar yaiatish yo’lidan bordi. 1953 yildan boshlab ko’pchilik muzeylarda ekspozitsiyalami ko’rishda muayyan burilish yuz berdi, isliga ilmiy yondashish, niasalalarni o’ziga xos uslubda hal etishga kirishildi. Asta-sckin muzeylar tarmoqlari kengaydi, yangi muzeylar, o’lkashunoslik muzey lari tashkil topdi. Davr talabi bilan buyuk tarixiy voqealar va asosiy arboblar faoliyati bilan bog’liq muzeylar ochildi. (Ulug’bek, X.X. Niyoziy, S. Ayniy muzeylari).Fan sohasidagi yutuqlar muzeylar tarqqiyotini belgilaydi. Moddiy va ma'naviy yodgorliklar, ayniqsa nodir va noyob tarix fani, tabiatshunoslik, texnika, adabiyot san'at soxasida turli muommolami o’rganishda o’ziga xos bebaho nianbalardir. Bu yo’nalishda o’zbek muzeylarining ta'sir doirasi xalqaro maydonga chiqish bilan yanada kengayib bonnoqda. Barcha qit'alar mamlakatlari bilan kollektsiyalar, ko'igazmalar almashinish keng yo’lga qo'yihnoqda. Hozirgi paytda jahondagi barcha mamlak borilayotir.Madaniy aloqalarda muzeylaming dunyo madaniyatlarini o’zaro boyitish hamda xalqlar o’rtasida o’zaro ishonchni rivojlantirishdagi o’mi beqiyosdir. YUNESKO buyicha xalqaro markaz-IKOM tashkil qilingani qam muzeyning jamiyatda o’sib borayotgan mavqeyidan dalolat bcradi. IKOM xalqaro miqiyosida turli ixtisosdosh muzeylaming ish tajribasini o’zaro almashinishga xizmat ko’rsatuvchi markaz sifatida yuzaga kcldi. Uning asosiy vazifasini quyidagilar tashkil ctadi: a) muzeylar va muzeyshunoslik bo’yicha ayrim mutaxassislar ishini koordinatsiyalash hamda ulaming xalqaro hamkorligini rivojlantirish; b) jahondagi barcha muzeylar hamda muzeyshunoslik bo’yicha ayrim mutaxassislami xalqaro va madaniy-oqartuv tashkilotlari bilan hamkorlikda ishlashga jalb etish; v) xalqlar o’rtasida o’zaro tanishuv va hamkorlikni mustahkamlash. Bu vazifalaming muzeyshunoslik buyicha xalqaro seminarlar, koferentsiyalar, komandirovkalar tashkil qilish va tadqiqotlar o’tkazish yo’li bilan amlga oshiriladi. Xalqaro muzey kcngashining oliy organi -Bosh Assambleya 3 yilda bir marta chaqiriladi. Bir qator jamoatchilik muzeylari shahar, tuman va hatto viloyat xaraktcriga ham egadirlar. Bular qatoriga birinchi navbatda Ulug’ Vatan urushi ishtiprokchilari xotirasiga tashkil qilingan muzcylami kiritish mumkin. M asalan: Namangan viloyatidagi shon-shuxrat uyi alohida obro’ e'tibor qozongan. Uning 11 mingdan ortiq eksponatlari orasida Namanganlik jangchilar va dunyoni "Jigar rang" vabodan qutqargan jangchilaming faoliyati haqidagi materiallar bor. Fotosuratlar va maktublar, qarindosh laming, buyruqlar matnlari va gazcta qirqirnlari bulaming hammasi zarralardan to'plangan tarixdir.Namangan viloyatida Katta Qo’rgon shahar shon shuxrat uyi Ulug ‘Vatan urushi frontlarida qurbon bo’lgan 774 jangchining jasoratlari haqida hikoya qiluvchi material to’plagan cksponantlar orsida ko'plab xujjatlar fotosuratlar gazcta varqlari mavjud Dushmanning ta’zirini bergan 76 yili pushka va qahramon shaharlaming muqaddas tuproqlari solingan yashikchalar tomoshabinlar e’tiborini albatta o’ziga jalb qiladi. cksponantlar yig’indisi Turaqo’rg’ondagi 3-maktabning "Bars" izquvar otryadi juda katta гоГ o’ynaydi. Namangan viloyati Turaqo’rg’on tumani markazdagi jangovar va mehnat shuhrati uyi 19715 yilda tashkil ctiigaii. Ulug’ Vatan urishi yillarida 774 luiaqorg’onliklaming Vatan uchun jonlarini qurbon qiladilar. Uy muz.yga kiraverislida motamsaro ona liaykali bor. Unda haykiltaroshlar Stalingrad uchun bo’lgan janglarda qaxramonlarcha halok bo’lgan X. Mamadalicva obrazini yaratishgan. Ko’rgazma matt: iallarini to’plashda sobiq jangchi geografiya o’qituvchisi Ya. Gafl'nrov rahbaiiik qilgan izquvar o’quvchilaming "Bars” o’lknshunoslik ottyadi juda katta ishlami amalga oshirgan. Bolalar shu vaqtgacha 50 ga yaqin qahramon jangchilaming nomini va jasoi itlarini aniqladilar. Toshkent viloyati Talabinsk shahri jangovar shot shuhrat muzeyida shaharliklaming jang maydonlaridagi jasoi itlari haqida hikoya qiluvchi lOOga yaqin xujjatlar to’plangan. Muzeylar tizimida tuman muzeylari ham mavjud bo9lib ular alohida o’rin egallaydi. Xatirchi D.R.S.U. bazasida Xatirchi tumani muzcyda 600ga yaqin ckspponantlar mavjud bo’Iib unga yiliga 14 ming kishi Cash if buyuradi. 1975 yilida Oqdaryo tuinan muzeyi ochilgan. Muzcy tumanning o'tmishi va hoziri bilan tanishtiruvchi beshta bo’limidan ibor.it Muzeyda 1,5 mingga yaqin eksponat bo’lib, yiliga 5ming kishiiii qabul qiladi. Kitob scvarlar jamiyati Toshkent bo’limi va Toshkent shahar Kuybishcv tumani madaniyati bo’limi qarori bilan 198 yil 10 iyulda Toshkcntda S. Eseninning adabiy muzeyi ochildi. Uning ko’rgazma maydoni lOOkv inetmi tashkil qiladi 1500ta eksponat. Bu yerda buyuk rus shoiri.S Eseninning Toshkcntda bo’b an davridagi faoliyati va ijodi haqidagi material lari to’plangan. Muzny ishini Muzey kengashi boshqaradi. Ko’rgazma asosiga rus va shar:| she'riyati birdamligi qo’yilgan. Bu ko’rgazmada Sergey Eseninning turli yillarda yaratgan asarlari qo’yilgan. Ular orasida "Teiodnitsi" "Rosiya" va "Revolyutsiya haqida” "Yangilash” asarlari (юг. eksponantlar orasida plastinkalar, qo’shiqlar to’plash, Esenin ovoz.ining yozuvlari Xloruma rolining ijrochisi aktyor va qo’shiqchi Vladimir Visotskiyning foto suratini ko’rishimiz mumkin bo’ladi. O’zbikistonda Esenin 23 kun bo’lgan. Ozbekistonga safar Esenin ijodula chiiqur iz qoldirgan.
Mustaqillik yillarda muzcylarga bo’lgan e'tibor va talab oshib bonnoqda. Bu albatta, muzeylaming ijtimoiy vazifalari bilan bog’Iiq. O’zbekiston hududida mavjud muzeylar tizimini yanada takcinillashtirish, ularning xalqning ma'naviy-axloqiy kamolotida tutgm o’rnini oshirish, muzey fondlarida saqlanib kelinayotgan xalqimizning boy tarixini, mustaqilligimiz odimlarini aks ettiruvchi, noycb, nodir eksponatlami avaylab asrash, o’rganisli, boyitib borish, dunyoga olib chiqish va targ’ib qilish, ulardan xalqimiz ongida milliy g’uiur va iftixomi, istiqlol va Vatauga hurinat, sadoqat tuyg’ularini kuclinytirish yo’lida keng foydalanish, muzeylaming zamon talabiga mos yuqori malakali mutaxassislar bilan ta'minlash, inoddiy-texnika bazi *.«ini mustahkamlab, jahon muzeyshunosligi tajribalarini qo’lhshga zarur shart-sharoitlar yaratishdan iborat. Yana shu qatorda muzuylami internet tizimi bilan bog’lash va ilmiy jihatdan markaz bo’li didir.Respublikamiz prezidentining "muzeylar faoliyatini tubdan yax;; lilasli va takomillashtirish to’g’risida"gi 1998-yil 12-yan vardagi farm mi muzeylar va muzey xodimlarining hayotida katta burilish nuqtasi bo’ldi.Mamlakatimiz hududidagi mavjud bo’lgan muzeylar tizimini yanada takomillashtirish, ulami xalqning ma'naviy-axloqiy kamolotida tutgan o’mini yanada oshirish maqsadida "O’zbek muzey" Respublika jamg’armasi tuzildi. Bunga qo’shimeha yana O ’zbekiston Vazrlar inahkamasining 1998-yil 5-martdagi "Muzeylar faoliyatini tubdan qo’llab quvvatlash masalalari to’grisida"gi qarori "O’zbek inu2c:y"ga O’zbekiston muzeylariga har tomonlama yordam koVatish vazifasini topshirdi. Ushbu qarorda mamlakat muzeylarini ta n flash zarur texnik va zamonaviy asbob uskunalar bilan jixozlash liamda mablag’ bilan ta'minlash vazifalari yuklatilgan.Tarmoq -muzeylar faoliyati yo’nalishini ishlab chiqarish, fan, san'atning biror tarmog’iga tegishli bo’lishidir. Mustaqillik yillarida bu muzey tarmoqlariga e'tibor bcradigan bo’lsak, prezidcntimiz qaroridan so’ng yildan yilga rivojlanib, takomillashib bormoqda.Muzeylaming to’plovchilik va noshirlik faoliyati ham rivojlanib o’smoqda. Muzeylaming to’plovchilik faoliyatiga ilmiy etnografik, arxeologik izlanishlar natijasida topilgan ilmiy asarlar, qo’lyozmalami yig’ish va shular asosida muzcylardagi imkoniyat darajasida muzey xodimlarining inaqolalari bilan chiqish. Bundan tashqari respublika miqiyosida muzeylar faoliyatini maxsus jumallarda yoritib borish va nashiryotlarda, bukletlar, plakatlar chiqarish, ko’rgazmalar tashkil etish va uslubiy kitoblarda yoritib borish va boshqa ko’plab ishlami amalga oshiridan iboratdir.Tarmoq, bu muzeylar faoliyatini yo’nalishi ya'ni ilmiy tadqiqot, fond ishlari, ko’rgazmalar tashkil etishdir.Ilmiy tadqiqot ishlari o’lkani o’rganish, san'ati, tarixi, adabiyoti to’g’risida ma lumotlar yig’ish, ilmiy nashrlar chiqarish, etnografik, arxeologik ilmiy tadqiqotlar olib borish.Fond ish muzey predmetlarini yig’ish, tadqiq qilish, ilmiy kartochkalar, kataloglar, turli universalkartochkalar, doimiy ko’rgazmalar, ko’chma ko’rgazmalar tashkil etish.Muzcy vazifasiga ko’ra ilmiy tadqiqot, ma'rifat, tadqiqot va o’quv muzeylariga, yo’nalishi va kollektsiyalariga qarab, tarmoq, o'lkashunoslik va me'morial muzeylarga bo’linadi. Tarmoq muzeyda ishlab chiqarish, fan, san'atning biror tarmog’iga tegishli bo’ladi (masalan, tarix muzey lari, zoologiya muzey lari). O’lkashunoslik muzey lari muayyan ma'muriy territoriyaning tabiati, tarixi, xo’jaligi, san'ati, ctnografiyasi va boshqa sohalami kompleks aks cttiradi. Memorial muzeylar muhim tarixiy voqcalar, atoqli arboblarga bag’ishlanadi.Farg’ona o’lkashunoslik muzeyning bugungi kunda tannoqlari viloyatimizning turli tumanlarida mavjud.
1. "Hamza Hakimzoda Niyoziy muzeyi" - Shoximardon qishlog’ida 1957 yilda ochilgan.
2. "Usmon Yusupovning memorial muzeyi" Kaptarxona qishlog’ida 1974 yilda ochilgan.
3. "Yo’ldosh Oxunboboev memorial muzeyi" Marg’ilon shahrida 1964 yilda ochilgan.
4. Yaypan shahridagi "O’zbekiston tumani tarixi muzeyi " 1984 yil ochilgan.
5. "Adabiyot va san'at muzeyi" Marg’ilon shahrida 1989 yilda ochilgan.
6. Uchko’prik tuinanidagi "Ziyovutdin Xaziniy uy muzeyi " 199/ yilda ochilgan.
7.0ltiariq tumani "Tarix muzeyi" 2000 yilda ochilgan.
Biz bu tarmoqlar faoliyatiga nazar tashlasak, Prczidcntimiz farnioni, Vazirlar Mahkamasini qarori va viloyat hokimiyatining qarori bu tannoqlar yaxshilanib, takominillashib, rivojlanib borishiga turtki boMganligini ko’rishimiz munikin.Madaniyat va xalq ta'limini vazitliklari tarkibida muzeylar bo’lishi yoshlarni vatanparvarlik nihida tarbiyalashda muhim o ’rin tutuvchi inadaniyat uchoqlari hisoblanadi. Rularga shon-shuhrat muzeylari, o’lka tarixi, mchnat faxriylari asori atiqalari, Buyuk siymolar tarixi, o’lka tarixidan hikoya qiluvchi asori atiqalardan iborat.Bugungi kunda mainlakatimiz hududidagi turli inuassasalar, korxonalar, qurilish tashkilotlari, qishloq jarnoa boshqaruv xo’jaliklari qoshida, shahar, tuman, viloyat markazlarida, xalq ta'limi tizimida 1200 dan ortiq muzeylar mavjud bo’lib, ulami eng yiriklari poytaxtda joylashgan.Shu bilan birga o’nlab yozuvchilar, shoirlar, rassomlar, olimlar va mashhur sail'at arboblarining uy muzeylari mavjuddir. Bu muzeylar xalqimizni uzoq tarixdan hikoya qiluvchi, muzeydan sado beruvchi ma naviyat maskanlari bo’lib, milliy mafkura vatafakkumi rivojlantinivchi, yoshlarda milliy g’umr va iftixomi yuksaltirishda ulug qadamlar bo’lib qolmoqda.Har bir inillatni shakllanish tarixi, u bilan bog’liq siyosiy jarayonlanii aks ettiruvchi muzeylar umumxalq muzeylaii hisoblanadi. Xorazmdagi Ichan qal'a, Buxoro arki umumxalq muzeylariga misol bo’ladi.1996 у dining 18 oktyabi* kuni mainlakatimiz poytaxti qadimiy Toshkentning qoq markazida Tong saharda qur'on tilovati olis-olislarga taraldi. Ulug’ bobokaloniiniz buyuk davlat arbobi va engilmas sarkarda Amir Temur yodi xotirasiga atab sharq milliy mc'morchiligining noyob va mo’jizaviy nannmasi bnny(xl etilib, Temuriylar tarixi davlat muzeyining tantanali ochilishi mainlakatimiz tarixini o’rganishga bo’lgan e'tibomi kuchaytirdi. Muzeyning ochilish marosimida Prezidentn so’zlagan nutqida shunday deyiladi. "Mainlakatimiz istiqlolga erishgach "Amir Temur shaxsi yana vatan va millat timsoliga aylanganini istiqlolimizning har bir tadbirida, mustaqil davlatimizning har bir qadamida buyuk zot ruhi birga liamrohu-hamnafas bo’lib borayotganini ta'kidladi va o’z fikrini davoni ettirib, "Buyuk shaxslarni tarix yaratadi", deydilar. Bunga qo’shimeha qilib sohibqiron bobomizning suronli hayotini xayol ko’zgusidan o’tkazib, buyuk buyuk shaxslarni millat qayg’usidan o’tkazib, xalq dardi yaratadiH,-dcdi.Temuriylar tarixi davlat muzeyi me'moriy jihatdan juda mukammal muxtasham inshootdir. Bu avvalo bobokalonimizning mavjud shavkatiga, dunyoviy obro’-e'tiboriga va daholigiga munosib bo’Isa, ikkinchi tomondan, temuriylar bugungi avlodining bunyodkorlik qudratidan, nozik didi, beqiyos iste'dodi va xayolotining cheksizligidan dalolat bcradi. Yana uning ahamiyati Temur va temuriylar davlatini yanada yaxshiroq o’rganish, uni xayotga tadbiq etish va milliy tariximizni xaqqoniy tarixini yoritishda ahamiyati juda kattadir. Bugungi kunda bu muzey ilmiy markazga aylangan.Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 5 martdagi qarori "O’zbek muzey" jamg’armasiga, O’zbekiston muzeylar jamoatchilik kengashining Xalqaro muzeylar Kengashi IKOMga a'zo bo’lganligini hisobga olib, O’zbekiston muzeylariga har tomonlama yordam berish vazifasini topshirdi. O ’zbek muzeylari dunyoning ko’plab ko’zga ko’ringan mamlakatlari bilan ya'ni Angliya, Amerika, Italiya, Frantsiya, Germaniya muzeylari bilan hamkorlikda faoliyat olib borib, yo’l ko’rsatkichlar, bukletlar va kataloglar nashr qilinib hamda ko’rgazmalar tashkil etilmoqda. Bizning Farg’ona O’lkashunoslik muzeyi ko’plab mamlakatlar bilan hamkorlik qilmoqda, jumladan Yaponiya etnografiya muzey bilan hamkorlikda Farg’onaning qadimgi tarixi yuzasidan ilmiy tadqiqot ishlarini olib bormoqda. Muzey xodimlari ilmiy markazda o’qish uchun Yaponiyaga taklif etilmoqda. Bundan tashqari Rossiya davlat crmitaji, Sankt-Petrburgdagi Rossiya Davlat etnografiya muzeyi, Respublikamizda esa O ’zbekiston Fanlar Akadcmiyasining Arxeologiya Instituti,
O ’zbekiston Xalqlari tarixi muzeylari bilan doimiy aloqalar olib boriladi.
Multimediy vositalari (multimedia – ko’pvositalilik) - bu insonga o’zi uchun tabiiy muxit: tovush, video, grafika, matnlar, animatsiya va boshqalardan foydalanib, kompyuter bilan muloqatda bo’lishga imkon beruvchi texnik va dasturiy vositalar majmuidir.
Multimedia - gurkirab rivojlanayotgan zamonaviy axborotlar texnologiyasidir. Uning ajralib turuvchi belgilariga quyi-dagilar kiradi:
- axborotning xilma-xil turlari: an'anaviy (matn, jadvallar, bezaklar va boshqalar), original (nutk, musika, videofilmlardan parchalar, telekadrlar, animatsiya va boshqalar) turlarini bir dasturiy maxsulotda integratsiyalaydi. Bun­day integratsiya axborotni ro’yxatdan o’tkazish va aks ettirishning turli kurilmalari: mikrofon, audio-tizimlar, optik kompaktdisklar, televizor, videomagnitafon, videokamera, elektron musiqiy asboblardan foydalanilgan holda kompyuter boshqaruvida bajariladi;
- muayyan vaqtdagi ish, o’z tabiatiga ko’ra statik bo’lgan matn va grafikadan farqi ravishda, audio va videosignallar faqat vaqtning ma'lum oralig’ida ko’rib chiqiladi. Video va audio axborotlarni kompyuterda qayta ishlash va aks ettirish uchun markaziy protsessor tez harakatchanligi, ma'lumotlarni o’zatish shinasining o’tkazish qobiliyati, operativ (tezkor) va video-xotira katta sig’imli tashqi xotira (ommaviy xotira), hajm va kompyuter kirish-chiqish kanallari bo’yicha almashuvi tezligini taxminan ikki baravar oshirilishi talab etiladi;
- "inson-kompyuter" interaktiv mulokotining yangi darajasi, bunda muloqot jarayonida foydalanuvchi ancha keng va har tomonlama axborotlarni oladiki, mazkur xolat ta'lim, ish­lash yoki dam olish sharoitlarini yaxshilashga imkon beradi.
Multimedia vositalari asosida o’quvchilarga ta'lim berish va kadrlarni qayta tayyorlashni yo’lga qo’yish xozirgi kunning dolzarb masalalaridandir. Multimedia tushunchasi 90-yillar boshida xayotimizga kirib keldi. Uning o’zi nima degan savol tug’iladi? Ko’pgina mutaxassislar bu atamani turlicha tahlil qilishmoqda. Bizning fikrimizcha, multimedia - bu informatikaning dasturiy va texnikaviy vositalari asosida audio, video, matn, grafika va animatsiya (ob'yektlarining fazodagi xarakati) effektlari asosida o’quv materiallarini o’quvchilarga yetkazib berishning mujassamlangan xoldagi ko’rinishidir.
Rivojlangan mamlakatlarda o’qitishning bu usuli, xozirgi kunda ta'lim sohasi yo’nalishlari bo’yicha tatbiq, qilinmoqda. Xatto, xar bir oila multimedia vositalarisiz xordiq, chiqarmaydigan bo’lib koldi. Multimedia vositalarining 1981 yildagi yalpi oboroti 4 mlrd. AQSh dollarini tashkil qilgan bo’lsa, 1994 yili esa 16 mlrd. AQSh dollarini tashkil kildi. X,ozirgi kunda esa sotilayotgan har bir komp'yuterni multimedia vosi­talarisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Kompyuterlarning 70-yillarda ta'lim soxasida keng qo’llash yo’lida urinishlar zoye ketganligi, avvalombor, ular unumdorligining nixoyatda pastligi bilan bog’liq edi. Amaliyot shuni ko’rsatmoqdaki, multimedia ' vositalari asosida o’quvchilarni o’qitish ikki barobar unumlidir va vaqtdan yo’tish mumkin. Multimedia vositalari asosida bilim olishda 30 % gacha vaqtni tejash mumkin bo’lib, olingan bilimlar esa xotirada o’zoq muddat saqlanib qoladi. Agar o’quvchilar berilayotgan materiallarni ko’rish (video) asosida qabul qilsa, axborotni xotirada saqlab qolinishi 25-30 % oshadi. Bunga qo’shimcha sifatida o’quv materiallari audio, video va grafika ko’rinishda mujassamlashgan holda berilsa, materiallarni xotirada saqlab kolish 75 % ortadi. Bunga biz multimedia vositalari asosida chet tillarini o’rganish jarayenida yana bir bor ishonch xosil qildik.
Multimedia vositalari asosida o’quvchilarni o’qitish quyidagi afzalliklarga ega:
a) berilayotgan materiallarni chuqurroq, va mukammalroq o’zlashtirish imkoniyati bor;
b) ta'lim olishning yangi sohalari bilan yaqindan aloqa qilish ishtiyoqi yanada ortadi:
v) ta'lim olish vaqtining qisqarish natijasida, vaqtni te­jash imkoniyatiga erishish;
g) olingan bilimlar kishi xotirasida o’zoq muddat saqlanib, kerak bo’lganda amaliyotda qo’llash imkoniyatiga erishiladi.
Shuni aytib o’tish kerakki, kadrlarni qayta tayyorlash yo’lida Jaxon Valyuta Fondi, Umumjaxon banki, Yevropa Ittifoki komissiyasi kabi nufo’zli tashkilotlar katta tajribaga egadirlar.Biz bunga, ushbu tashkilotlar tomonidan tashkil qilingan semi­nar va konferensiyalarning ishtirokchisi sifatida yana bir bor ishonch xosil qildik. Avvalombor, o’quv jarayonida zamonaviy kom­pyuter texnologiyalaridan foydalanish taxsinga sazovordir.
O’z o’rnida, multimedia vositalaridan keng foydalanish yo’lida ayrim ob'yektiv muammolar ham mavjud. Bulardan eng asosiysi - o’quvchilar uchun kerak bo’lgan o’quv materiallarini, qonunlarni va boshqa ko’rsatmalarni qo’llanma qilib kompyuter dasturlarini ishlab chiqarishdir. Ishlab chiqilgan kompyuter dasturlarida multimedia elementlarini qo’llash esa, kompakt disklarni (lazer disklari) qo’llashni talab qiladi. Xozirgi kunda bunday ko’rinishdagi kompakt disklarni respublikamizda ishlab chiqarish imkoniyati yo’qdir. Bular ma'lum bir miqdordagi mablag’ni oldindan jalb etishni talab qiladi.
Bizning fikrimizcha, zamonaviy kompyuter texnolo­giyalaridan o’quvchilarga ta'lim berish va qayta tayyorlash jarayo­nida keng foydalanish, kelajakda yetuk va yuqori malakali mutaxassislarni kamol toptiradi.
2. Distant uslubi asosida o’quvchilarni o’qitish xozirgi kunning eng rivojlanib borayotgan yo’nalishlaridan bo’lib, o’qituvchi bilan o’quvchilar ma'lum bir masofada joylashgan holda ta'­lim berish tizimidir. O’qituvchi va o’quvchining ma'lum bir ma­sofada joylashganligi, o’qituvchini dars jarayonida kompyuterlar, sputnik aloqasi, kabel televideniyesi kabi vositalar asosida o’quv ishlarini tashkil qilishini talab qiladi. Zamo­naviy kompyuter texnologiyalarining tez rivojlanib borishi, ayniqsa, axborotlarni o’zatish kanallarini rivojlanishi te­lekommunikatsiya sohasiga o’ziga xos tarixiy o’zgarishlar kiritmoqda. Mamlakatimizdagi barcha o’quv yurtlarini va biznes bi­lan shug’ullanayotgan kompaniyalarni distant uslubi asosida birlashtirilsa, o’qitish jarayonini va tijorat ishlarini,yanada,yuqori,pog’onaga,olibchiqadi.Distant uslubi asosida o’qitish quyidagi texnologiyalarni,o’zichiga,oladi:Interaktiv,texnologiyalar:udiokonferensiyalarvideokonferensiyalar ishstolidagivideokonferensiyalar elektron konferensiyalar ;
- ovoz kommunikatsiyalari ;
- ikki tomonlama sputnik aloqa ;
- virtual borliq ;
Nointeraktiv texnologiyalar:
- bosib chiqarilgan materiallar;
- audiokassetalar;
- videokassetalar;
- bir tomonlama sputnik aloqa;
- televizion va radio ko’rsatuvlari;
- disketa va CD-ROM lar.
Avvalombor, distant uslubi asosida o’qitish, jugrofiy jihatdan o’zoqda joylashgan maktablar va akademik ta'lim uchun mo’ljallangan edi. Lekin, zamonaviy axborbtlar va telekommunikatsion texnologiyalarining rivojlanishi tabiiy ta'lim-tarbiya jarayonini o’zoq masofadan turib amalga oshirishga yo’l ochib berdi. Natijada distant uslubi asosida o’qitish, tez vaqt ichida ko’pgina maktablarda, tijoratchilar ichida va ishlab chiqarish korxonalarida keng qo’llanila boshladi va o’qitishda yangi uslublarni qo’llashga yana bir turtki bo’ldi. Distant uslubi asosida o’qitishning Xalqaro kengashining tahlillari shuni ko’rsatmoqdaki, xozirgi kunda jahonda 10 milliondan ortiq talabalar shu uslub asosida ta'lim olishmoqda. AQSH da shu uslub asosida o’qitish maqsadida yangi o’quv markazlari barpo etilmoqda. Shunday qilib, ular milliy kadrlarni zamon talabi asosida tayyorlash va qayta tayyorlash uchun olga qadam qo’yishmoqda.
Distant uslubining qo’yidagi afzalliklari mavjuddir:
a) o’qitishning ijodiy muxiti. Mavjud ko’pgina uslublar aso­sida o’qituvchi ilm tolibini o’qitadi, o’quvchi esa faqat berilgan materialni o’qiydi. Taklif qilinayotgan distant metodi asosi­da esa o’quvchilarning o’zlari kompyuterlar asosida axborotlar bankidan kerak bo’lgan ma'lumotlarni qidirib topadi va albatta o’zlarining tajribalarini boshqalar bilan elektron tarmoqlari asosida almashadi. Bu esa o’quvchilarni boshqalar bilan yaxshi muloqotda bo’lishini ta'minlaydi va o’z o’rnida bunday mexnat ta'lim olishni rag’batlantiradi.
b) mustaqil ta'lim olishning imkoniyati borligi. Distant uslubi asosida ta'lim berish - boshlangich, o’rta, universitet, sirtqi - kechki va malaka oshirish bosqichlarini o’z ichiga oladi. Tayyorgarligi har xil darajadagi inspektorlar o’zlarining shaxsiy dars jadvallari asosida ishlashlari mumkin va o’zining darajasidagi talabalar bilan muloqotda bo’lishi mumkin.
v) ish joyidagi katta o’zgarishlar. Distant uslubi asosida ta'lim berish turi millionlab insonlarga, hammadan xam ish­lab chiqarishdan ajralmasdan ta'lim olayotganlar uchun qulay sharoit yaratib beradi. Bunday uslub asosida o’qitish kadrlarni tayyorlashda judayam katta ro’l o’ynamoqda, ya'ni jug’rofiy va moliyaviy qiyinchiliklarsiz o’zining ishlab turgan o’rnida ilm opishi mumkindir.
g) o’qitish va ta'lim olishning yangi va unumli vositasi. Stati­stik ma'lumotlar shuni ko’rsatmokdaki, distant uslubi asosida ta'lim berish, ishlab chiqarishdan ajralgan holda o’qish kabi unumlidir. Bundan tashqari, distant uslubi asosida ta'lim olish universitet tomonidan qo’yilgan chegaradan ham chetga chiqib ketadi. Bunday asosda ta'lim olayotgan talabalar yoki o’quvchilarning boshqalardan ustunligi - ularning eng yaxshi, sifatli materiallar va o’qituvchilar bilan ta'minlanishidir. Ta'lim berish va boshqarish uslubiyotiga asoslangan holda, o’qituvchi auditoriyada o’qitish shartlaridan xoli bo’lishi kerakdir. Distant uslubi asosida o’qitishning o’quv qoidalaridan kelib chiqsak, soliq, inspektorlari INTERNET turi orqali jaxon bo’yicha sayyohat qilishlari mumkin. Shu bilan birga, ta'lim berish uslubining o’zgarishi bilan uning shakllari ham o’zgarishi shartdir.
Xozirgi kunda to’g’ridan-to’g’ri INTERNET tarmog’ig’a kirish xizmati distant uslubi asosida ta'lim berish uchun elektron pochtalar, kompyuter konferensiyalari va ma'lumotlarning elekt­ron bazasida foydalaniladi. Axborotlashgan tezkor kanalning rivojlanishi yangi gipermedia tizimini berib, u o’z ichida IN­TERNET tarmog’iga kirishning uchta asosiy xizmatini mujassamlashtiradi va foydalanuvchining interfeysini (muloqoti) yanada takomillashtirishga yordam beradi. Masalan, maltikast texnologiyalarining, konferensiya vositalarining va multimedia kompyuterlarining mavjudligi INTERNET tarmog’i orqali video-konferensiyalarni yulga qo’yishga imkoniyat berdi. Shunday qilib, bunday gigant axborotlashgan tarmoq o’quvchilarning distant us­lubi asosida zamonaviy bilim olishlari uchun vaqti yoki qayerda turganligiga qaramasdan keng sharoit yaratib beradi.
Bugungi kunda matnlar va matematik formulalarni qayta ishlash uchun odatiy tusga aylangan tovush va tasvirning kompyuterli qayta ishlash imkoniyatining paydo bo’lishi, shubxasiz, butun insoniyat faoliyatiga ta'sir ko’rsatadi.
Multimedik tizimlarni ko’rish uchun foydalanilayotgan kompyuterning hisoblash kuvvatini oshirishigina yetarli emas, buning uchun kushimcha apparatli qo’llab-kuvvatlash analogli audio va videosignallarni rakamli ekvivalentga kushish va uning teskarisi uchun zarur bo’lgan analogli-rakamli (ARU) va rakamli-analogli o’zgartirgich (RAU) videoprotsessorlar, dekoderlar maxsus integral chizmalar va boshqalar ham zarur..
Odatda, yuqorida kursatilgan kushimcha apparatli vositalar kompyugerlarning video va audio imkoniyatlarini kengaytiruvchi turli platalar ko’rinishida shakllanadi:
Ko’chmas video tasvirlar bilan ishlash uchun TARGA platasi;
- xarakatlanuvchi videotasvirlarni yozish va aks ettirish uchun Video Blaster, Video Spigot, Intel Smart, Video Recorder platalari;
- Microsoft firmasining Sound Blaster, Sound Galaxy Sound for Windows audioplatalari.
Video va audio axboroti bilan ishlashning zaruriyati ma'lumotlarning katta hajmi va ularni o’zatishning yuqori tezligi bilan bog’lik, ko’plab muammolarni yuzaga keltirdi. Bu, audio-video axborotning sungi texnologiyalarini rivojlantirish va katta sig’imdagi jamgaruvchilarning yangi namunalarini yaratishning boshlanishi bo’ladi. Masalan, 650 Mb sig’imli va 150 kb/s hisoblash tezligidagi SD-ROM optik kompakt diski shu jumladandir.
Multimedia uchun zamonaviy SD-ROM texnologiyalar tak-dimnomasi ilk marta 1987 yili Sietldagi konferensiyada (Second Microsoft SD - ROM Sopfegense) bo’lib o’tdi va bu sana video va audioaxborotli to’laqonli multimedianing paydo bo’lishi boshlanishi deb hisoblanadi.
Multimedia tarkib topishining bundan keyingi qadami CD-I texnologiyasi (Compact Disk Interactive - interaktiv videodisklar) bo’ladi, ular kompyuter yordamida lazerli video-murvatni boshqarish yo’li bilan kompakt diskdan axborotni ixtiyoriy tanlashni tashkil etishga imkon beradi. Bu texnologiyani Philips Electrnics firmasi ishlab chiqadi va u Sony, IVM va Microware firmalari tomonidan qo’llab-quvvatlanadi.
IVM va Intel firmalari tomonidan ishlab chiqilgan va mul­timedia tizimlari ko’rilishi uchun foydalaniladigan DVI tex­nologiyasi to’rt bazaviy unsurdan tashkil topgan:
- videotizimning asosi bo’lgan ixtisoslashgan mikro­protsessor turkumi (masalan, tasvirlar kompressiyasi va dekompressiyasi uchun Intel firmasining I 82750RV piksel protsessori; signallarni raqamli qayta ishlash uchun Texas Instrument firmasining TMS320S10 protsessori; tasvirning videoxotirasida joylashgan ifoda uchun Iptel firmasining i82750DV displeyli protsessori va boshqalar); oxirgi paytlarda bulardan ham zamonaviylari bozorda taklif qilinmoqda;
- drayverlar (Video Driver, Audio Driver va VRAM Driver hamda SD - ROM Driver ) va alohida kichik tizimlar darajasidagi dasturiy interfeys: grafika va videoeffektlar ma'lumotlari kompressiyasi va dekompressiyasi AVSS (Audio-Video Support System); RTX (Real Time Executive) STD (Standart) multivazifadorligini ta'minlash, xotirani, kirish-chiqishni boshqarish va boshqalar;
- galma-gal paydo bo’luvchi audio va video axborot saqlovchi, ma'lumotlarni SD - ROM jamg’aruvchisidan foydalanilganda tezligi bir tekisligini ta'minlovchi maxsus shaklli fayllar;
- sub'yektiv qabul qilishga yo’naltirilgan va ba'zi yo’qotish yoki bo’zib ko’rsatishlarga yo’l qo’yuvchi axborotning turli namunalari tiklash algoritmlari. Bu texnologiyani qo’llashning eng oddiy misoli bo’lib, siyraklash algoritmi, ya'ni tasvirning diskretligini kamaytirish uchun xizmat qilishi mumkin. JPEG (Joint Photographic Exerts Group) statik tasvirlarni siqishning eng ko’p tarqalgan algoritmida jarayonlar natijasida ko’chmas tasvirlarning vizual zararsiz 20,..50 martagacha,siqilishga,olib,borishmumkin.Xarakatlanayotgan tasvir va audioaxborotlar uchun prediktiv,kodlash(PredictiveCoding)algoritmlaridan,foydalaniladi.Bu gurux algoritmlari orasida MREG (Moving Pictures Experts Groups ) algoritmlarini ajratib ko’rsatish mumkin, ular 25...50 marta siqish koeffitsentini ta'minlaydi. Jumladan, agar 24-betli rangli va 30 kadrlar /s.li 640x480 o’lchamli siqilmagan rakamli televizion tasvir uchun 27 Mb/s ma'lumotlarni o’zatish tezligi talab etilsa, unda MREG1 algoritmi talab etilayotgan o’zatish tezligini 550 kb/s. gacha kamaytiradi. MREG1 algoritmi, shuningdek, siqish koeffitsenti 5 ...10 marta bo’lgan audioaxborot kompressiyasi uchunham,qo’llaniladi.DVI texnologiyasida foydalaniladigan video siqish al­goritmlarini ikkiga bo’lishmumkin:- JPEG rusumli simmetrik chizmali algoritmlar, ular real vaqt miqyosida siqishni amalga oshirish va huddi videomagnitafondagi kabi sifat darajasida kompyuter (Real Time Video) vinchesteriga ma'lumotlarni yozishga imkon beradi, bunda SD - ROM ni tayyorlashga zaruriyat qolmaydi;- MREG rusumli nosimmetrik kompressiya algoritmlari, ular SD-KRM (Production Level Video) ga yozish uchun mahsulotni bozorbop yo’sinda yaratishda foydalaniladi va multimedianing tizimida videoni fakat aks ettirishni ta'minlaydi. Bunda videoni siqish darajasi 100...160 martaga yetadi, videomagni-tafonyozuviga,yaqin,sifat,saqlanadi.25:1 siqish koeffitsenti displeyning chorak ekranida yaxshi sifatli videotasvirni olish uchun kifoya. 10:1 nisbatda siqilganda DVI texnologiyasi bo’lgan (Real Time Video) videotasvirli darcha to’liq ekranning 1/5 qismini egallaydi.
Audioaxborot yomon siqiladi (mumkin bo’lgan siqish koeffi­senti 1,9-2,5), bu xol tinglash a'zolarining,bo’zib,kursatishlarga,befarq,emasligi,bilan,izohlanadi.Shunday,qilib,DVI,texnologiyalari video va audioni aks ettirish uchun zarur bo’lgan axborot hajmini keskin qisqartirishga imkon beradi, bu xol ma'lumotlar umumiy hajmini kamayishiga va multimedianing fan, ta'lim, biznes va aloqa sohalariga keng kirib borishiga olib keladi. Bunda foydalanuvchiga interaktiv lazerli videodisklar tayyorlovchilari xizmatiga murojaat etmay, o’z amaliy multimedianing tizimlarini yaratish, axborotning barcha turlarini saqlash uchun oddiy vinchesterdan foydalanish imkoniyati beriladi. Bundan tashqari,hozirdayoq, multimedia ovoz berilgan, tasvirli hujjatlarni Ethernet tarmoqli platasi orqali kompyuter tarmog’iga jo’natish mumkin. Biroq, videotasvirli, to’liq tarmoqli multimedianing tizimlar uchun taxminan 200:1 siqish koeffitsenti zarur. Bunday ko’rsatkichga,hozirdayoq,erishish,mumkin;vabu,boradagi,ishlarmuvaffaqiyatli,amalga,oshirilmoqda.3.Ishlanma,vositalar:.xolati,va,istiqbollariMultimedia asr oxirigacha kompyuter texnikasini takomillashtirishning asosiy yo’nalishlaridan biri bo’lib qolishi kutilmoqda. Hozirgi paytda kompyuter texnikasi va dasturiy ta'minotni ishlab chiqaruvchi ko’pgina yetakchi firmalar bu axbo­rot texnologiyasini xayotga quyidagi uch yo’nalish bo’yicha tadbiq, qilmoqdalar:- AT 80x86 shaxsiy,kompyuterlarida,DOS,Windows,muhitida,multimedianiprofessional,va,tijoriy,maqsadlarda,qo’llash;- Macintosh SHK lari uchun unimli va ta'lim beruvchi ilova-laryaratish;ishchi bekatlardagi UNIX muxitida professional va ti­joriy ishlanmalarni tayyorlash.Bu barcha tayyorlanayotgan vositalar asosida assotsiativ aloqalarning umumiy ob'yektli yo’naltirilgan uslubiyatni o’z ichiga olgan "gipermatn" (Nurertex) konsepsiyasi yotadi. Rasman gipermatn deganda foydalanuvchiga boshqa mavzuga o’tishga imkon beruvchi ichki o’zaro murojaat qiluvchi matnli, tuzilmaviy axbo­rot tushuniladi. Gipermatn avval materialga kiritilgan assotsiatsiyalar bo’yicha interaktiv rejimdagi so’zlar, fayllar va paragraflarni jadal birlashtirish uchun foydalanilgan. Giper­matn vositalari foydalanuvchi istalgan tartibda varaqlab ko’rishi mumkin bo’lgan multimedianing hujjatlarni yaratishga imkon bergan. Foydalanilayotgan kompyuterlarning hisoblash qobiliyati oshib borgan sari bu assotsiativ aloqalarning ishlashi mualliflik tizimlarining yangi avlodlarida kengayib bordi. Bunda mualliflik tizimi deganda ishlab chiquvchilarga dasturlarni ko’p mexnatli jarayonsiz yaratishga imkon beruvchi ta'minot tushuni­ladi. Bugungi kunda raqamlashgan statik tasvir, audio va video ma'lumotlarga muallifning istagi bo’yicha tanlangan ob'yektlar sifatida qaralishi mumkin.
Quyidagi kompyuterli platformalar: Macintosh, DOS, Windows, UNIX, Phlips firmasining SD-I va IVM firmasini Multimedia kompyuterlariga qo’llaniladigan multimedia ishlanmalari holatini ko’ribchiqamiz.Masalan. Ko’p yillar mobaynida Arrle Somruter Ins mul­timedia ishlanmalari sohasida yetakchi o’rin tutadi. Avvalboshda ishlanmalar audioni o’z ichiga olgan multimedia maxsulotlarini ko’rish uchun gipermatn - Nuregsagd - firma dasturi im-koniyatlarini kengaytirish va yuqori sifatli audioaxborot bilan bog’liq edi. So’ngra multimedia tizimiga fotoga yaqin bo’lgan yuqori sifatli statik tasvirlarni kiritish va aks ettirish imkoniyati ko’shildi. Natijada Macintosh kompyuterlari platformasi multimedianing aniq bir ilovalarida yetakchi o’rinni egalladi.
Biroq, videoni qo’llab-quvvatlash nisbatan yaqin paytda, MAS 6.07 va 7.0 imkoniyatlarini kengaytiruvchi Quicktime tizimining kiritilishi bilan ta'minlandi. Xozirda - Nuregsagd da­sturi va yuqorida ko’rsatilgan kengaytirishlarni birlashtiruvchi multimedianing tizimlar ishlanmasi ustida ish olib borilmoqda. Bu tizimning asosiy komponentlari dasturiy ta'minoti, fayllar shakllari, kompressorlar va foydalanuvchi interfeyslaridir. Tizimning eng muxim unsuri - Movie Toolbox - tasvirlarni siqishni boshqaruvchi va animatsiyalar, statik tasvirlar xamda video algoritmlarini amalga,oshiruvchi,dasturlardir.Foydalanish jihatidan oddiy bo’lgan Media Text mualliflik tizimi yaqinda Michigan Universitetida (Ann Arbor) Macintosh kompyuterlari uchun ishlab chiqildi. Foydalanuvchi o’z dasturiy maxsulotini audio, grafika va animatsiyaga kiritishi hamda ularni xar bir bosqichda sichqonning ikki chikillashidan oshirmagan holda bajara borib boshqa fragmentlar bilan,birlashtirishi,mumkin.4. IVM Vetimedia /OS-2. IVM Sogr firmasi multimedia ish­lanmalari sohasida ancha faol ish olib boradi. Firma Windows interfeysidan grafik foydalanishni qo’llab-quvvatlashdan tashkari o’zining OS/2 operatsion tizimini multimediyaning ko’pgina imkoniyatlari bilan jixozlagan. Ular orasida, eng avvalo, MM RM/2 nomini olgan Rgesentation Manageg (prezenta­siya menejeri) dasturini ajratib ko’rsatish mumkin. U audio-platalar, SD-ROM rusumidaga ommaviy xotira va video proigrovatelni qo’llab-quvvatlaydi, shuningdek, Audio Visual Connection ,adapterining,IVM,uchun,drayverini,o’zida,saqlaydi.IVM firmasi RS/2 turkumidan keyingi o’z kompyuterlari uchun Ultimedia sifatida mashhur multimedia vositalari paketini ishlab chiqqan.Bu,vositalar,quyidagilarni,o’z,ichiga,oladi:- kompakt-diskda yetkazib beriladigan va operatsion tizim turlarini tanlash hamda multimedia dasturlarini namoyish etishga imkon beruvchi M57,vaM77,qurilma,modullari;- amaliy dasturli multimedia kioski (o’yinli, ta'lim beruv­chi, xizmat ko’rsatuvchiva,hokazolar);- Storyboard Livel, Linkway Livel va Audio Visual Connestion singari multimedia ishlab chiqishning,foydalanuvchi,vosita­lari,turkumi;- konferensiya ishtirokchilariga umumiy axborotlarni ekranda taqsimlashga imkon beruvchi kompyuterli videokonferen-siyalarni qo’llab-quvvatlash,uchun,R2Rmoduli,(IVMRegsontoRegson);- turli manbalardagi audio va video axborotlar yuqori sifatini kafolatlagan holda videoni 30 kadr/s chastotali qamrab olish, siqish va aks ettirishni ta'minlovchi IVM RS/2 Astion Media II Display Adapters moduli.UNIX. Ishchi stansiyalar uchun ham multimedianing maxsu-lotlarini yaratish tizimlari ishlab chiqilmoqda, lekin firmalarning harakatlari shaxsiy kompyuterlar uchun tizimlarni ishlab chiqish kabi birlashmagan. Mavjud tizimlar ishchi stansiyalarning aniq bir rusumlarida foydalaniladi, masalan, Mpower tizimi HewlettPackard,Corp firmasi,kompyuterlarida,,DECspintizimEquipmentCorp firmasi,EXMlarida,qo’llanmoqda.Biroq, umumiy foydalaniluvchi ishlanmalar ham mavjud. Jumladan. Gain Technology Ins (A+Sh) kompaniyasi Gain Momentum tizimini taklif etdi, u UNIX OT muhitida X Window, OSF/Motif va OpenLook grafik interfeysi bilan ishlashda multimedia imkoniyatini ta'minlaydi. Bunga qo’shimcha ravishda Massachusets texnologiya instituti X Window Assotsiatsiyasi X Window muhitida ishlovchi standart dastur uchun VEX videokengaytirishni ishlab chiqdi va foydalanishga taqdim etdi. Gain Momentum tizimi asosan MBBT, ob'yektlar birlashishi (aloqasi) tili va kutubxonalar turkumidan iborat. MBBT moduli matnli fayllar, fayl turkumlari, rakamlashgan tovush va tasvirlar o’rtasidagi aloqani o’rnatadi. Ob'yektlarni birlashti-ruvchi Arrle firmasining Nurermedia Yengine tili foydalanuvchiga multimedia ma'lumotlari bazasida yo’nalish topishga yordam beruvchi 30 modulli kutubxonalar turkumini o’zida namoyon etadi. Tizim kompyuterli ishchi stansiyaga moslashishga imkon beruvchi amaliy dasturlarning portativ interfeysini (ARI - Arrlication Rgogram Interface) ham o’z ichiga oladi.
1993 yilda chiqarilgan multimedianing MRoveg tizimi foydalanuvchining videomuxitini (Visual User Environment) aks ettiradi.Video Live, Multimedia Mailer, Shared-X va SharedWhite Board modullari tizimining bazaviy komponentlaridir. Video Live moduli qo’shimcha plata yordamida videokadrlarni qo’yishni va ularni ishchi stansiya ekrani darchasida aks etishini qo’llab-quvvatlovchi utilitani namoyon etadi.Multimedia Mailer moduli, nomidan ham ko’rinib turganidek, UNIX operatsion tizim taklif etadigan ma'lumotni elektron pochta xabarlaridagi audio, ko’chmas tasvir va videokadrlarga stan­dart imkoniyatlarini kengaytiradi. Shared-X moduli foydalanuvchiga X Window stansiya ekranida boshqa istalgan hisoblash tarmog’i foydalanuvchisi bilan birgalikda qo’llash imkonini beradi. SharedWhite Board moduli konferenszaldagi taxtadagiga o’xshash tasvirdan birgalikda foydalanishni ta'minlaydi.
DECspin multimedia tizimi qo’shimcha audio va videoplatalar bilan Decstation 5000 kompyuterlarida Xmedia Tools muhitida ishlaydi. Yaqinda Digital firmasi uni o’zining boshqa ishchi stansiyalariga tarqatdi. Tizim axborotning barcha turlarini qo’llab-quvvatlaydi, videokadrlarni taxrir qilish va videokonferensiyalar rejimida ishlashga imkon beradi.
Aftidan, ishchi stansiyalari uchun eng oddiy mualliflik ti­zimi Standford universitetida yaratilgan va elektron pochta bo’ylab bepul tarqatiladigan MAYEstro tizimidir.
Xozirgi jamiyatimiz uchun multimedianing ahamiyatini tasdiqlovchi - 1987 yilda Vashingtonda AKSH kongressi kutubxonasida Interaktiv axborot texnologiyalari milliy namoyishlar laboratoriyasi va original multimedia - ilovalar va dasturlarning doimiy ko’rgazmasi ochilganligi dikkatga sazovordir. Multimedia va distant uslublari asosida ta'lim berish yildan-yilga ortib, takomillashib bormoqda.