O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

 
 
 
 
14 
111 

---

xo‘jaligi faoliyati jarayonida o‘zgartiriladigan muhitdir, ya’ni 
geografik qobiqning ijtimoiy rivojlanishi uchun bevosita shart - 
sharoit bo‘lgan qismidir. Tabiiy muhit insonning sof biologik 
ehtiyojlarini qondirib qolmasdan, jamiyat ishlab chiqarish faoliyati 
jabhasini va ijtimoiy ishlab chiqarish resurslarining yagona 
manbaini ham tashkil etadi.
Geografik tadqiqotlar tabiat konponentlari hamda ularning 
o‘zaro ta’siri va aloqalarining mahsulasi bo‘lgan tabiiy 
resurslarning hududiy taqsimlanish qonuniyatlarini, resurslarning 
turlari orasidagi bog‘liqlikni, muhitni muhofaza qilishning tabiiy 
va iqtisodiy omillarining xususiyatlarini ochib beradi, tabiatdan 
oqilona foydalanishni tashkil etish va optimallashtirish usullarini 
asoslaydi.
Geografiya ham tabiiy, ham antropogen komponentlardan 
tashkil topgan atrof muhitni yaxlit mahsula, geosistema sifatida 
o‘rganadi. Geografiya predmetining tarkib topgan tuzilmasi 
geositemalarni aholi va ishlab chiqarishning hududiy joylashuvini 
inobatga olgan holda har tomonlama tadqiq etishni tashkil etish 
uchun barcha imkoniyatlarga ega. 
Y.P.Mixaylovning (1989), fikricha, tabiatdan foydalanish-
ning geografiya fanlari tizimidagi sohani 
tabiatdan foydalanish 
geografiyasi
tashkil etadi. Tabiatdan foydalanish geografiyasining 
asosiy vazifasi tabiatdan foydalanishni hududiy tashkil etishni 
ham tabiiy-geografik, ham sotsial-iqtisodiy geografik jihatdan 
o‘zaro bog‘liq holda o‘rganishdir. Geografik tahlil tabiatdan 
tabiiy, xo‘jalik va sotsial jihatdan oqilona foydalanishni majmuali 
baholashga, muayyan taksonomik kattalikdagi aniq hudud bilan 
bog‘liqlikka asoslanadi. Shu sababli geografik tadqiqotlar 
tabiatdan foydalanishni global, milliy, hududiy va mahalliy 
ko‘lamlarga ega bo‘lgan geosistemalarda amalga oshiriladi. 
Tabiatdan oqilona foydalanish amaliyoti uchun tavsiyalar ishlab 
chiqish geosistemalar barqarorligi, muhit va resurslarning qayta 
tiklanishining mexanizmlari (yun. 
mёchanё
qurol) va omillarni 
teran tadqiq qilish darajasini oshirishga hamda tabiiy muhitni 
o‘zgarishi va tabiatdan foydalanishni jadalligini hisobga olgan 
holda hududni rivojlantirish bashoratlariga asoslanmog‘i lozim. 
Tabiatdan foydalanish (geografiyasi) ilmiy yo‘nalish 
sifatida nafaqat tabiiy muhitni yomonlashib, qashshoqlashib 
imkoniyatlari tabiatning xususiyatlari orqali qat‘iy “nazorat” 
qilinadi. Faqat tabiiy resurslar ma’lum turlarining yoki qulay 
tabiiy sharoitning mavjudligi tabiatdan foydalanishning muayyan 
bir turi uchun o‘ziga xos landshaftlarni shakllanishiga olib keladi, 
ya’ni tabiiy landshaftning dastlabki tuzilmasiga inson tomonidan 
kiritiladigan o‘zgarishlarning umumiy yo‘nalishi tabiatning o‘zi 
tomonidan belgilab qo‘yiladi. Bir xil tabiiy sharoitlarda vujudga 
kelgan antropogen landshaftlar mintaqalar, kontinentlar va 
mamlakatlar bo‘yicha sezilarli holda tabaqalashadi. Bunda sotsial 
– iqtisodiy sharoitlar va tarixiy omil muhim ahamiyatga ega. 
Binobarin, landshaftning resurslik xususiyati ishlab chiqarish 
kompleksining vujudga kelishi uchun sharoit yaratishini doimo 
yodda tutish lozim.
Tabiiy resurslar va ularning hududiy joylanishi tabiiy 
muhit tabaqalashuvining umumiy qonuniyatlariga bo‘ysunadi. Shu 
sababli tabiiy resurslarning miqdor va sifat ko‘rsatkichlari 
landshaft chegaralaridan o‘tganda odatda o‘zgaradi va tabiiy 
landshaftlarning chegaralari doirasida muayyan turdagi antrpogen 
landshaft hosil bo‘ladi. 
Landshaftlarning antropogen o‘zgarishi muayyan hududda 
inson band etgan kundan hozirgi kunga qadar bo‘lgan davrdagi 
tabiat va jamiyat o‘zaro ta’sirining murakkab tarixiy jarayonidir. 
Shu sababli antropogen landshaftlarni o‘rganishda ularning 
vujudga kelishi va rivojlanishining sotsial – tarixiy sharoitlarini 
ham e’tiborga olmoq zarur. Landshaftlarning o‘zgarishi ma’lum 
darajada aholining zichligiga ham bog‘liq. Ya’ni aholi zichligi 
qancha katta bo‘lsa, landshaftlarning tuzilmasida shunchalik katta 
o‘zgarishlar bo‘ladi.
Sh.S.Zokirovning (1998) ta’biricha, inson faoliyati 
ta’sirida landshaftlarning o‘zgarish darajasi, miqyosi va jadalligi 
turlicha bo‘ladi. Bu bir tomondan landshaftlarning o‘zgarish 
darajasi o‘ziga xos tabiiy xususiyatlar bilan bog‘liq bo‘lsa, 
ikkinchi tomondan insonning landshaftga ta’sir etish sajiyasi bilan 
bog‘liqdir. Landshaftlarning tabiiy xususiyatlari, ya’ni o‘z–o‘zini 
boshqarish va qayta tiklanish xususiyatining kuchli yoki 
kuchsizligi, tashqi kuchlar (shu jumladan, inson faoliyati ham) 
ta’siriga chidamligi yoki chidamsizligi turli landshaftlarda har xil 
bo‘ladi. Shu bilan birga, inson faoliyati ham turlichadir. Masalan, 
15 
110 

---

borishini oldini olishni, balki uni maqsadli ravishda yaxshilashni 
ham ta’minlashi lozim. 
Hozirgi 
paytda 
tabiatdan 
oqilona 
foydalanish 
muammosining 
yechimi 
quyidagi 
ikki 
yo‘nalishni 
takomillashtirishga bevosita bog‘liq: 
1) tabiiy resurslardan (birinchi navbatda mineral xom 
ashyo, suv resurslaridan) tejamkorona, majmuali foydalanish;
2) ishlab chiqarish jarayonida atrof muhitga ishlab 
chiqarish tarmoqlarining noxush ta’sirini bartaraf qilish yoki 
cheklash. 
Geografik tadqiqotlar tabiat komponentlari va ularning 
o‘zaro ta’siri va aloqalarining mahsulasi bo‘lgan tabiiy 
resurslarning hududiy taqsimlanish qonuniyatlarini, resurslarning 
turlari orasidagi bog‘liqlikni, muhitni muhofaza qilishning tabiiy 
va iqtisodiy omillarining xususiyatlarini ochib beradi, tabiatdan 
oqilona foydalanishni tashkil etish va optimallashtirish usullarini 
asoslaydi. Tabiatning rivojlanish qonunlari va ularning zonallik 
xususiyatlari to‘g‘risidagi nazariy tasavvurlarni takomillashtirish, 
tabiiy resurslardan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini 
oshirish bo‘yicha meliorativ (lot.