Oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tа’lim vаzirligi p. M. Matyaqubova, sh. M. Mаshаripov, X. sh. Jabborov “fan va texnikada o’lchashlar noaniqligi”

Kattalik, [ Хi ]	Kattalik birligi	Baho qiymati,  [ xi ]	Interval [-a dan +а gacha]	Noaniqlik turi	Ehtimolliklar taqsimoti	Standart noaniqlik [ u(xi) ]	Erkinlik darajasi [v]	Sezgirlik koeffisienti [ci]	Noaniqlik ulushi [ui(y)]
Foizli ulushi, %
X1		x1				u(x1 )		c1	u1(y )
X2		x2				u(x2 )		c2	u2(y )
…		…				…		…	…
XN		xN				u(xN )		cN	uN(y )
Y		y				uйиг(y)

8.4.1- jadval. Noaniqlik byudjeti

Kattalik, [ Хi ]	Kattalik birligi	Baho qiymati,  [ xi ]	Interval [-a dan +а gacha]	Noaniqlik turi	Ehtimolliklar taqsimoti	Standart noaniqlik [ u(xi) ]	Erkinlik darajasi [v]	Sezgirlik koeffisienti[ci]	Noaniqlik ulushi [ui(y)], m^3	Foizli ulushi, %
Gaz hajmi	m^3	50,087 m^3	-	А	Normal taqsimot qonuni	0,056 m^3	9	1	0,056 m^3	9,5
Etalonning xatoligi	m^3	-	-	В	Tekis taqsimot qonuni	0,0577 m^3	∞	1	0,0577 m^3	9,8
Etalonning diskretligi xatoligi	m^3	-	-	В	Tekis taqsimot qonuni	0,0289 m^3	∞	1	0,0289 m^3	4,9
Gaz sarfi hisoblagichning xatoligi	m^3	-	-	В	Tekis taqsimot qonuni	0,289 m^3	∞	1	0,289 m^3	75,8
Chiqish kattaligi	m^3	Chiqish kattaligi bahosi, m^3	-	-	Ishonch darajasi	Yigʼindi standart noaniqlik, m^3	Erkinlik darajasini effektiv soni	Qamrab olish koeffitsienti	Kengaytirilgan Noaniqlik ,m^3	-
Y	m^3	50,087 m^3	-	-	Р=0,95	0,301	7512	1,96	0,59	-

8.4.2- jadval. Gaz sarfini oʼlchashda noaniqlik byudjetini tuzish

NAZORAT SAVOLLARI VA TOPSHIRIQLAR

1. ISO/IEC 98-3:2008 standarti haqida nimalarni bilasiz? Mazmunini qisqacha izohlang.

2. Xalqaro qoʼllanmaga muvofiq oʼlchash noaniqligini baholash va taqdim qilish qanday bosqichlar ketma-ketligidan iborat?
3. Oʼlchash noaniqligini baholash va taqdim qilishda qanday xulosalarni shakllantirib oldingiz?
4. Noaniqlikni baholash natijalarini taqdim qilish boʼyicha umumiy tavsiyalarni sanang.
5. Noaniqlikni baholash natijalarini taqdim qilish boʼyicha alohida tavsiyalarni sanang. Izohlang.
6. Noaniqlik byudjeti va uni tuzish tartiblarini sanang.
7. Noaniqlik byudjeti nima?
8. Noaniqlik byudjeti jadvalini tuzilishini izohlang.
9. “Noaniqlik byudjeti” ning kattalik qatori qanday toʼldiriladi? Misollar keltiring.
10. “Noaniqlik byudjeti” ning noaniqlik turi qatori qanday toʼldiriladi? Misollar keltiring.
11. “Noaniqlik byudjeti” ning ehtimolliklar taqsimoti qatori qanday toʼldiriladi? Misollar keltiring.
12. “Noaniqlik byudjeti” ning erkinlik darajasi qatori qanday toʼldiriladi? Misollar keltiring.
13. “Noaniqlik byudjeti” ning sezgirlik koeffitsienti qatori qanday toʼldiriladi? Misollar keltiring.
14. “Noaniqlik byudjeti” ning noaniqlik ulushi qatori qanday toʼldiriladi? Misollar keltiring.
15. “Noaniqlik byudjeti” ning foizlik ulushi qatori qanday toʼldiriladi? Misollar keltiring.

GLOSSАRIY
Oʼlchash noaniqligi	— foydalanlgan axborot asosida oʼlchanayotgan kattalikka tegishli boʼlgan kattalik qiymatlarini sochilishini xarakterlaydigan nomanfiy parametr
Korrelyatsiya	— (lotincha "nisbat, o'zaro bog'liqlik" dan korrelyatsiya) yoki korrelyatsiyaga bog'liqlik - bu ikki yoki undan ortiq tasodifiy o'zgaruvchining (yoki ba'zi bir qabul qilinadigan aniqlik darajasi bilan shunday deb hisoblanishi mumkin bo'lgan miqdorlarning) statistik aloqasi. Bunday holda, ushbu miqdorlarning bir yoki bir nechtasining o'zgarishi boshqa yoki boshqa kattaliklarning muntazam o'zgarishi bilan birga keladi
Kovaratsiya	— (korrelyatsion moment, kovaratsiya momenti) - ehtimollar nazariyasida va matematik statistikada ikkita tasodifiy o'zgaruvchining chiziqli bog'liqligi o'lchovi
А- tur boʼyicha oʼlchashlar noaniqligini baholash	— maʼlum oʼlchash sharoitlarida olinadigan kattalikning oʼlchangan qiymatlarini statistik tahlil qilish yoʼli bilan oʼlchashlar noaniqligini tashqil qiluvchilarni baholash
B- tur boʼyicha oʼlchashlar noaniqligini baholash	— А tip boʼyicha oʼlchashlar noaniqligini baholashdan farq qiladigan usullar bilan oʼlchashlar noaniqligini tashkil qiluvchilarini baholash
Oʼlchashlarnng standart noaniqligi	— standart ogʼish shaklida ifodalangan oʼlchashlar noaniqligi
Oʼlchashlarnng yigʼindi standart noaniqligi	oʼlchash modelidagi kirish kattaliklari bilan bogʼliq boʼlgan, oʼlchashlarning xususiy standart noaniqligi oqibatidan olinadigan oʼlchashlarning standart noaniqligi
Oʼlchashlarnng nisbiy standart noaniqligi	mutloq qiymatga (kattalikning oʼlchangan qiymati) boʼlingan oʼlchashlarning standart noaniqligi
Noaniqlik byudjeti	noaniqlik, uni hisoblash va ularning yigʼindisidan tashkil topgan oʼlchashlar noaniqligi toʼgʼrisida hisobot
Oʼlchashlarning kengaytirilgan noaniqligi	yigʼindi standart noaniqlikni birdan katta boʼlgan koeffitsientga koʼpaytmasi Izoh: koeffitsient oʼlchash modelidagi chiqish kattaligining ehtimolliligining taqsimot qonuniga va qamrab olishning tanlangan ehtimoligi bogʼliq. Ushbu taʼrifdagi “koeffitsient” tushunchasi “qamrab olish koeffitsienti” ga tegishlidir. Kengaytirilgan noaniqlik shuningdek “toʼliq noaniqlik” (“overall uncertainty”) deb ham nomlanadi
Qamrab olish intervali	berilgan ehtimollikda oʼlchanayotgan kattaliklarni chin qiymatlari majmuasidan iborat boʼlgan axborotlarga asoslangan interval Izoh: ISO/IEC Guide 98-3:2008 xalqaro standartida oʼrnatilgan qoidalarga asosan, qamrab olish interval markazi kattalikning oʼlchangan qiymati bilan mos kelishi majburiy talab boʼlmasdan, qamrab olish intervalini oʼlchashlarning kengaytirilgan noaniqligidan chiqarib olish mumkin. Shu bilan birga, oʼlchash natijalarini statistik qayta ishlash boʼyicha “ishonchli interval” va “qamrab olish intervali” tushunchalarini mazmunan turli tushunchalardir.
Qamrab olish ehtimoli	oʼlchanayotgan kattaliklarning chin qiymatlari majmui koʼrsatilgan qamrab olish intervalida joylashish ehtimoli Izoh: ushbu taʼrif Oʼlchashlarda noaniqlikni ifodalash boʼyicha qoʼllanma (GUM) da ifodalangan noaniqlik kontseptsisiga tegishli boʼlib, ushbu halqaro hujjatda “qamrab olish ehtimoli” tushunchasi oʼrnida “ishonch darajasi” tushunchasi qoʼllaniladi
Qamrab olish koeffitsienti	birdan katta son boʼlib, oʼlchashlarning kengaytirilgan noaniqligini olish uchun oʼlchashlarning yigʼindi standart noaniqligiga koʼpaytiriladi
Kattalik	hodisa, jism yoki moddaning xossasi boʼlib, miqdoriy jihatdan solishtirish uchun asos sifatida farq qiladigan belgisi koʼrsatilgan son shaklida ifodalanishi mumkin
Аsosiy kattaliklar tizimi (ISQ)	yettita asosiy kattaliklardan iborat boʼlgan kattaliklar tizimi: uzunlik, massa, vaqt, elektr toki, termodinamik temperatura, modda miqdori va yorugʼlik kuchi
Metrologiya	oʼlchashlar va ularni qoʼllash haqidagi fan