Oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tа’lim vаzirligi p. M. Matyaqubova, sh. M. Mаshаripov, X. sh. Jabborov “fan va texnikada o’lchashlar noaniqligi”

4.7. Mahsulot sinovida oʼlchanadigan mahsulot namunasini olish noaniqligi

Oʼlchashlar noaniqligi – oʼlchash sifatini tavsiflaydigan muhim umumlashgan parmetr. Shu bilan bogʼliq ravishda noaniqlik oʼlchash natijalari asosida qabul qilinadigan qarorga juda sezilarli darajada taʼsir qiladi. Masalan, mahsulot sinovi har doim muhim bosqichlardan biri sifatida namuna olishni qamrab oladi. Buning sababi mahsulotning butun bir hajmini (toʼliq obʼektni, mahsulot paryatiyasini) tahlil qilish imkonsizligi bilan bogʼliqdir.

Oʼlchanadigan obʼekt (namuna) noanikliklariga obʼekt shakli va yuzasining geometrik oʼlchashlar uchun murakkabligi, obʼekt materialining xossalari, oʼlchamlari va h.k ga bogʼliq boʼlgan noaniqliklar kiradi. Masalan, murakkab matritsaning tarkibi aniqlanadigan komponentni ajratib olishga yoki oʼlchash asbobining koʼrsatuvi (otkliki) ga taʼsir koʼrsatishi mumkin. Аniqlanadigan komponentning joylashish shakliga sezgirlik bunday taʼsirni yanada kuchaytirishi mumkin. Namuna (kichik namuna) yoki aniqlanadigan komponentning barqarorligi, issiqlik rejimining oʼzgarishi yoki boshqa effekt tufayli, tahlil vaqtida oʼzgarishi mumkin.
Аjratib olish darajasini baholash uchun biror “maʼlum qoʼshimcha” dan foydalanilsa, aniqlanadigan komponentning namunadan haqiqiy ajralib chiqishi qoʼshimchani ajratib olish darajasidan farqlanishi mumkin, bu ham baholanishi kerak boʼlgan qoʼshimcha noaniqlikni kiritadi.
Namuna olish bilan bogʼliq boʼlgan noaniqlikni baholash ikkita asosiy yondashuv bilan tavsiflanadi. Emperik yondashuvda koʼp marta namuna olish bajariladi va tadqiq qilinayotgan materialda analitning notekis taqsimlanishini yoki namuna olishni bitta yoki bir qancha metodikalarini qoʼllash jarayonidagi ogʼishishlarni va noaniqlikni (va qoida boʼyicha bir qancha tashkil qiluvchilarni) baholash uchun turli sharotlarda tahlil qilinadi.Modelli yondashuvda oldindan berilgan modeldan foydalaniladi va yigʼindi baholashni olish maqsadida noaniqlikni barcha tashkil qiluvchilari aniqlanadi, ularni miqdori baholanadi va birlashtiriladi. Ushbu yondashuvda dispers zarralar tavsiflari boʼyicha noaniqlikni bir qancha tashkil qiluvchilarini baholash imkonini beradigan namuna olish nazariyasining modellardan foydalanish mumkin.
Ushbu har bir yondashuvlar amaliy qoʼllashning turli sohalarida qoʼllaniladi. Ushbu sohalar atrof-muhitni tadqiq qilish (tuproq va suv), oziq-ovqat (etishtirish va qayta ishlash) va hayvonlar uchun oziqalar va boshqa tarmoqlarni qamrab oladi. Maʼlumotlarga koʼra, umumiy noaniqlikni nisbiy ulushi bir nechta foizdan 84 % gacha boʼlishi mumkin. Baʼzan noaniqlikni ulushi katta boʼlmasdan, baʼzan oʼlchashning umumiy dispersiyasini 90 % gacha tashkil qiladi.

Muntazam namuna olish