O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika inistitu

Shaxs va individuallik
. 
Xar bir kishining shaxsi uning individualligi 
vujudga keltiradigan xislatlar va fazilatlarning fakat unga xos birikuvidan 
tarkibtopgandir. Individuallik-kishining uziga xosligini, uning boshka odamlardan 
farkini aks ettiruvchi psixologik fazilatlar birikmasidir. Individuallik temperament 
va xarakter xususiyatlarda, odatlarda, ustun darajadagi kizikishlarda, bilish 
jarayonlariga oid fazilatlar (idrok, xotira, tafakkur, tasavvur) da kobiliyatlarda, 
faoliyatning shaxsga xos uslubda va xokazolarda namoyon buladi. Zikr etilgan 
psixologik xususiyatlarning bir xildagi birikmasini uzida mujassamlashtirilgan 
odam yuk-inson shaxsi uz individualligi jixatidan betakrordir. 
Shunday kilib individuallik inson shaxsiga xos fazilatlarning fakat bitta jixati 
bulib xisoblanadi, xolos! 
Individuallik bilan shaxsning tuzilishi urtasidagi uzaro bogliklik. 
 
"Shaxs 
va individuallik" tushunchalari kanchalik darajada birlikdan iborat bulganiga 
karamay, bir-biriga mos kelmasligining uzi xam shaxsning tuzilishini kishining 
individual-psixologik xislatlari va fazilatlaridan tarkib topadigan allakanday shakl 
sifatida tasavvur kilish imkoniyatini bermaydi. "Shaxs" va "individuallik" 
tushunchalari (xuddi "individ" va "shaxs" tushunchalari singari) aynan bir-biriga 
uxshaydi, deb tan olinadigan va shaxsga tabiat ijtimoiy munosabatlar sub'yekti 
sifatida, individning sitemasi tarzidagi sosial fazilat sifatida karaladigan Garb 
psixologiya fanining nomarksistik yunalishlarida shaxs bilan individuallikning 
strukturasi (ya'ni tuzilishi, tashkil topishi) bir-biriga tamomila mosligi tan olinadi. 
Bunday psixologik maktablar va yunalishlarning vakillari individuallikning 
tuzilishi anik ta'riflab berilsa bas, bu kishining shaxsini tulaligicha uz ichiga oladi 
va ta'riflab beradi, degan nuktai nazarni ilgari surishadi. Jumladan, psixologlar 
maxsus shaxsiy suroknomalarni kullashadi (bular sinaluvchining uziga, uzining 
individual-shaxsiy fazilatlariga uzi baxo berishini taklif etadigan savollardan 
tashkil topgan uziga xos anketalardir). Ulardagi javoblar mazmunini taxlil kilgan 
va surok natijalarini matematik amallar vositasida kayta ishlagan xolda tadkikotchi 
biron bir xislatning (tipning) ana shu xislatga mos keladigan darajasida namoyon 
bulishining sonlar bilan ifodalanadigan belgisiga ega buladi. Lekin bunday metodlr 
yordamida nari borsa kishining individualligi tavsiflanishini tasavvur kilish 
mumkin. Birok kishi jalb etilgan ijtimoiy munosabatlarning "yaxlit birligida" 
shaxsni xar tomonlama tavsiflab bulmaydi. 
Xakikatda esa, agar shaxs xamisha uzining konkret sosial muxiti bilan 
"xakikiy munosabatlari" sub'yekti sifatida namoyon bulishi inobatga olinadigan 
bulsa, "shaxsning tuzilishiga konkret sosial guruxlar va jamoalar faoliyati va 
munosabatida tarkib topadigan ana shu "xakikiy munosabatlar" va alokalar 
mukarrar tarzda kiritilishi shart. Suroknomalar esa kishining uziga xali shakllanib 
bulmagan sosial muxit sharoitidagi, "umuman mavxum muxitda"gi xolati buyicha 
beradigan 
baxosiga 
muljallangandir. 
Shaxsning 
individlararo 
real 

---

munosabatlaridan iborat jixatini suroknomalarda aks ettirib va aniklab bulmaydi. 
aytib utilganidek, suroknomalar shaxsning tuzilishiga umumiy ta'rif berish 
xukukiga da'vogarlik kilar ekan, aslida individuallikni tavsiflashga, individuallik 
xislatlarining uning bir asosiy belgilari (omillari) atrofida tashkil bulishi 
prinsiplarini topishga urinishlar bilan cheklanadi. Majoziy ma'noda aytganda 
individual-psixologik xislatlarning keng "kolleksiyasi" yorliklar takiladigan 
("shizotimiya-siklotimiya" "introversiya-ekstroversiya", "xissiyotlilik-vazminlik" 
va xokazo) bir kancha "vitrinalarda" joylashtiriladi. 
Jumladan, 
psixologiyada 
individuallikning 
kupgina 
xislatlari-
moslashuvchanlik, tajovuzkorlik, mayillik darajasi, tashvishlanish va shular kabilar 
aniklangandir. Bular jumlani individning uziga xosligini kursatadi. Bu psixologik 
xodisalar uz moxiyatiga kura uzaro munosabatda bulib, oshkor yoki oshkora 
bulmagan xolda allakanday muxitning mavjudligini takozo etadi. Shaxs aynan ana 
shunday muxitga nisbatan moslashuvchanlik, tajovuzkorlik tashvishlanish va 
xokazolarni namoyon kiladi. Bordiyu, agar odamlarning individual fazilatlari bu 
tadkikotlarda izchil, uzgaruvchan, rang-barang mazmunli tarzda namoyon bulsa, u 
xolda sosial muxit uzgarmaydigan, shakllanmagan (amorf), mazmunsiz, "umuman 
muxit" sifatida tasavvur kilinadi. Sosial muxitning "shaxs-muxit"dan iborat uzaro 
munosabatiga kiyosan as'ana bulib kolgan mexanistik tarzda talkin kilinishi 
muxitni yo faol shaxsning uz kuch-gayratlarini ishga soladigan maydon sifatida, 
yoxud gurux tarzida shaxsga tazyik kursatuvchi kuch sifatida izoxlaydi. Shaxsning 
va uni kurshab turgan sosial muxitning uzaro birgalikdagi xarakatining faol 
xususiyati tugrisidagi tasavvur garb fanida na shaxs psixologiyasining nazariy 
kismlari tukimalariga va na shaxsiy tadkik etishning psixologik metodlariga 
kiritilmagandir. 
Boshka tadkikotlarda kishi individualligining ekstrapunitivligi (uzining 
xususiy muvaffakiyatsizliklari uchun aybni boshka odamlarga agdarish mayli) kabi 
belgisi yaxshi jamoa a'zosining fe'l-atvoriga xos bulish-bulmasligi, ya'ni bu uning 
shaxsida mukarrar namoyon blish-bulmasligi aniklandi. Oldiniga shaxs testi 
yordamijda ekstrapunitivligi yakkol sezilib turgan sportchilar (sportning 
uynaladigan turlariga oid komandalarning a'zolari ular juda xam kupchilik edi) 
guruxi aniklanadi. Individuallikning ushbu belgisi ular uchun yetakchi 
xisoblanmish sport faoliyatida ularning shaxsiga oid fazilatlarni anik kursatib 
beradigandek tuyuladi. Xakikatda esa sportchilarning yaxshi uyushgan guruxlarida 
(xakikiy jamoalarda), shaxsiy test ma'lumotlariga binoan ekstrapunitiv shaxslar uz 
komandasi a'zolariga nisbatan jamoaning aynan bir xil bulib kolishiga karatilgan 
munosabatda bula boshlashibdi (11.6.ga karang), ya'ni shaxsning ekatrapunitiv 
belgisiga tomomila karama-karshi fazilatni namoyon kilishibdi.
Shunday kilib, inson shaxsining tuzilishi individuallikning tuzilishiga 
karaganda keng ekanligi shubxasizdir. Shu boisdan bunga, birinchi navbatda, 
uning individualligini kursatadigan va fakat extirosda, ichki kiyofada, 
kobiliyatlarda va xokazolarda ancha keng ifodalanadigan fazilatlari va umumiy 
tuzilishigina emas, balki shaxsning rivojlanish darajasi xai xil bulgan guruxlarda, 
ana shu gurux uchun yetakchi xisoblangan faoliyat orkali ifodalanadigan 
individlararo munosabatlarda uzini namoyon etishni xam kushish shart. 

---