O’zbekiston respublikasi oliy va. O`Rta maxsus ta`lim vazirligi o`zbekiston milliy univeriteti

1) Sovuq(qutbiy); 2) Mo’’tadil sovuq(boreal (subbore); 3) Mo’’tadil al) va 4)Mo’’tadil ilik (subtropik) kabi tuproq-bio iqlim mintaqalariga ajratiladi. Shunday qilib, tuproq geografik rayonlashtirishning umumiy sxemasiga ko’ra, hozir O’zbekiston hududida o’ziga xos 6ta provinsiya, 27 ta okrug va 83 ta tuproq noxiyalariga ajratiladi. Agrotuproq rayonlashtirish tuproq-geografik rayonlashtirish asosida o’tkazilib, lekin bunda tuproqning agronomik haraktyeristikasi, joyning tabiiy va ishlab chiqarish sharoitlariga alohida e’tibor byeriladi hamda bu xususiyatlar batafsil o’rganiladi. Xo‘jalik (shirkat yoki jamoa xo’jaligi) chegarasida tarqalgan va asosiy agronomik xossalari (mexanik tarkibi, gumus miqdori, ozuqa elementlari, suv-havo xossalari va boshqalari) yaqin bo’lgan tuproqlar agroishlab chiqarish guruhlariga birlashtiriladi va alohida kartogramma tarzida tuzib chiqiladi. Hozirgi vaqtda aksariyat viloyatlarda tabiiy-iqtisodiy sharoitlari e’tiborga olingan holda agrotuproq rayonlashtirish o’tkazilgan bo’lib, tabiiy resurslardan samarali foydalanish,ekinlar hosildorligini oshirish, chorvachilikni rivojlantirish va tuproq unumdorligini yaxshilashga qaratilgan diffyerensial tadbirlar sitemasi ishlab chiqilgan. Har bir agronom o’z xo’jaligida mavjud bo’lgan yirik masshtabli kartalar va ularda byeriladigan tuproqning agroishlab chiqarish guruhlariga doir matyeriallarni yaxshi o’rganib olishlari zarur.
Yer resurslarining kishilar xayotidagi roli beqiyos.Ayniqsa hozirgi vaqtda yer sharida aholi sonining ko’payishi natijasida oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan talabning oshib borishi, rivojlanib barayotgan sanoatning turli tarmoqlarini xom-ashyo bilan ta’minlash zaruriyati, qishloq xo‘jalik aholi punktlari, yo’llar, qurilish, transport va foydali qazilma boyliklari ishlab chiqarishni yanada rivojlantirishni yer resurslaridan samarali foydalanish yangi yerlarni o’zlashtirish borasida ko’plab yangi vazifalarni qo’ymoqda.Dehqonchilik qilina-digan rayonlar asosan dasht, o’rmon-dasht, quruq dasht va shuningdek zonaning janubiy-qismlarida joylashgan. O’rmon-dasht, dasht va quruq dasht zonasi 16% tyerritoriyani tashkil etsada, unda haydaladigan yerlarning to’rtdan uch qismi (72,5 %) ga yaqini joylashgan.
Yer fondi subtropik mintaqasining turli tuproqlari bo’z-jigarrang, qizil va sariq tuproqlar alohida urin tutadi. Subtropik mintaqasida xaydaladigan yerlar 3% ga yaqin bo’lsada, ularda juda ko’p miqdorda texnik va oziq-ovkat ekinlari (paxta, choy, sitrus, uzum, meva,sabzovot kabilar) etishtiriladi.
O’zbekiton tabiiy-iqlim sharoitlarining,murakkabligi bu yerda tuproqlarning xilma-xil bo’lishini hamda qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlarning o’ziga xos xususiyatlarini belgilaydi. O’zbekiston hududining taxminan uchdan ikki qismi cho’l zonasida joylashgan bo’lib, unda asosan sur-ko’ng’ir tusli tuproqlar(25,26%) qumli cho’l tuproqlar va qumlar (30,34%) keng tarqalgan.Bo’z tuproqlar, o’tloqi-bo’z va bo’z-o’tloq tuproqlar bilan birga respublika umumiy maydonining 23% tashkil etadi. Baland va o’rtacha balandlikdagi tog’larning qo’ng’ir va jigarrang tuproqlari 4,5%ga yaqin. O’zbekistonning umumiy xududi 45585,0 ming gektar bo’lib, jumladan qishloq xo‘jalik korxonalarida 33 mln gektardan ko’proq yer maydoni foydalaniladi. Yaylov va pichanzor yerlar 23403,9 ming, barcha sug’oriladigan yerlar 4,2 mln gektar (shundan xaydalib sug’oriladigan 3592,5 ming gektar lalimikor xaydalma yerlar 778,3 ming gektar. Ko’p yillik daraxtzor 337,1 ming gektar, shunday sug’oriladigani 234,8 ming gektarni tashkil etadi. 1990 yilda respublikaaholi jon boshiga hisoblanganda xaydama yerlar 0,20 gektarni, sug’oriladigan haydalma yerlar atigi 0,17 gektarga barobar bo’lgan. Sug’oriladigan yerlarning 60% ga yaqini bo’z tuproqlar mintaqasida,qolgan qismi cho’l zonasida joylashgan.
Yeroziya lotincha “Yerozio” – so’zidan kelib chiqib, yemirilish, yuvilish ma’nosini bildiradi.
Tuproq yeroziyasi tabiiy va antropogen omillar ta’sirida emirilish, yuvilish va uchirib ketish jarayonlarga qarab suv va shamol yeroziyasiga bo’linadi. Кuchli suv oqimi ta’siridagi emirilish, yuvilishga suv yeroziyasi, shamol natijasida tuproq, qum uchirib ketilishi shamol yeroziyasi yoki deflyasiya deyiladi.
Suv yeroziyasini rivojiga yerlarni relefiga va suv oqimiga bog’liq. Bizning ma’lumotlarimizga ko’ra tuproqni yemiirilishi yuvilishini boshlanishi yerning qiyaligi 1-2⁰ dan oshganda boshlanadi. Shamol yeroziyasi (deflyasiya) yer ustini hamma ko’rinishlarida kuchli shamol ta’sirida qiyalik, tekisliklarda mexanik tarkibi yengil bo’lgan tuproqlarda rivoj topishi mumkin.
Relefi notekis bo’lgan, sug’orib dehqonchilik qilinadigan mintaqalarda – sug’orish (irrigatsiya) yeroziyasi rivojlanishiga qarab geologik (normal) va jadallashgan yeroziya turlariga bo’linadi.
Geologik nurashda meteorodogik omillar ta’siri ila tuproq yuzasidan mayda zarrachalar uchishi, yuvilish jarayonlarining mo’’tadil borishi kuzatiladi. Tuproq tarkibiga, xossalariga ortiqcha ta’sir ko’rsatmaydi, tuproq paydo bo’lishi jarayonida yuvilgan yoki uchirilgan tuproq qatlamlaridagi zarrachalar qayta tiklanadi.
Insonning yerdan samarasiz foydalanishi, bo’z yerlar haydalib o’simlik olami yo’qotib yuborilishi natijasida nurash kuchayadi, natijada jadallashgan yeroziya yuzaga keladi. Bunda, yo’qotilgan tuproq qatlamlari tiklanmaydi, tuproq o’z unumdorlik xususiyatini yo’qotadi. Bu jarayonlarni jadallashgan tuproq yeroziyasi deb ataladi.
Suv yeroziyasi. Jadallashgan suv yeroziyasi tuproqni yuza va o’yilib chuqurlatib yuvilishida namoyon bo’ladi. Nurash holati asosan relefi notekis – past baland, yeroziyaga asos (bazis) katta bo’lgan yerlarda boshlanadi. Yeroziya bazasi deganda, ma’lum bir joyning dengiz sathidan balandligi bilan (metr hisobida) suv kelib quyiladigan yerning dengiz sathidan balandligi o’rtasidagi farq tushuniladi.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda Tuproqni yuza yoki yoppasiga yuvilishi. Yonbag’irli yerlarda qor yerishi va jala yomg’irlar yog’ishi natijasida yer yuzasida kuchli suv oqimlari paydo bo’lib, tuproqni yuqori chirindili qatlamlaridan mayda-kolloidli zarrachalarni yuvib, loyqali oqimlar oqadi. Ya’ni yoppasiga yuvilish (yuza yeroziya) jarayoni vujudga keladi. Кuchli suv oqimlar ta’sirida tuproq chirindili qavatini qalinligi kamayadi, tuproqni unumdor qismidan turli o’lchamdagi kolloidli- zarrachalar bilan birga oziqa moddalar yuviladi, oqim nishobligi kam va tekis maydonlarda to’planadi. Yangi «Yig’ilgan tuproq» hisobiga tuproq xili paydo bo’ladi.
Sug’orish (irrigasion) yeroziyasi. Sug’orish yeroziyasi deb qiyalik yerlardagi ekinlarni sug’organda agatlarga tarqalgan suv tezligi oshishi natijasida tuproqning ustki unumdor mayda zarrachalar qismini lqizib ketishiga aytiladi. Tuproq bilan birga uning tarkibidagi barcha makro va mikro oziq moddalar ham yuvilib ketadi. Natijada qiyalik yerlarda unumdorligi va boshqa xususiyatlari har xil bo’lgan tuproqlar paydo bo’ladi. Bunday yerlarda ekin hosildorligi kam bo’lishi mumkin. Ayniqsa paxta o’simligi bunday holga ma’lum darajada ta’sirchan.
Jarlarning tavsifi. O’zbekistonning sug’oriladigan yerlarida quyidagi jarlkilar ko’p uchraydi: sohil, kolleutor-drenaj, yo’l yoqasidagi zovurlar. Bulardan tashqari yangi o’zlashtirilgan yerlarda suffozion-karst- «O’pqon» holatlari ham bor. Sohildagi jarlkilar soyldik, pastqam va daryo qirg’oqlarida hosil bo’ladi.
Tuproq yeroziyasiga qarshi kurash – davlat miqyosidagi muhim vazifadir. Tuproq - umumsayyora hosilasi bo’lib, suv, havo, turli tirik jonzot va moddiy jismalar ta’sirida tabiiy ravishda o’zgargan tog’ jinslaridan hosil bo’lgan g’ovak, yuza qavati unumdor yer qatlamidir. Asosiy xossasi uning unumdorligi bilan belgilanadi. Unumdor tuproq bir vaqtda o’simlikka suv va oziqa moddalar byerib o’sishi, rivojlanishi, hosilga kirishi va hosil etilishini ta’minlaydi. Yuqori agrotexnik tadbirlar asosida ishlov byerib, qishloq xo‘jalik ekinlari etishtirilsa, tuproq unumdorligi saqlanadi va oshib boradi, noto’g’ri olib borilsa, tuproq unumdorligi pasayadi va yaroqsiz yerlarga aylanadi. Ayni holni oldini olish maqsadida tuproq unumdorligini muhofaza qilish, suv yeroziyasi va deflyasiyaga qarshi kurash choralarini qo’llash lozim. Buning uchun yer yuzasidagi suvlar oqimini bir me’yorga keltirish, suv yeroziyasi va deflyasiyaga qarshi kurash choralarini qo’llash lozim. Buning uchun yer yuzasidagi suvlar oqimini bir me’yorga keltirish, tuproqni yuvilishdan saqlash, deflyasiyadan muhofaza qilish, yeroziyaga uchragan sug’oriladigan, lalmikor, yaylov yerlarning unumdorligini oshirish kabi muhofaza shartlarini amalga tadbiq qilish maqsadga muvofiq keladi.