O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o’zbekiston milliy universiteti “iqtisodiyot” fakulteti

4. Hozirgi zamon neoklassik nazariyalarida aholining ish bilan bandligi masalalari
Keyns nazariyasi qanchalik mashhur bo‘lishiga qaramay, XX asrning 80-yillariga kelib, inqirozga uchray boshladi. Bu nazariyaga muvofiq jami sarf- xarajatlarning o‘sishi natijasida ishlab chiqarish hajmining ko‘payishi, rivojlangan mamlakatlarda ham iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirdi va bu bilan ishsizlikning ortib borish tendensiyasi birmuncha pasaytirildi. Urushdan keyingi yillarda (to 70-yillarga qadar) kapitalistik mamlakatlarning rivojlanishi bu qoidalarni to‘liq tasdiqladi - ishsizlik va inflyasiya kamdan-kam hollarda sodir bo‘ldi. Biroq jahondagi iqtisodiy rivojlanish 70-yillarda iqtisodiyotda yuqori inflyasiyaga olib keldi.
Ingliz professori A.Fillips inflyasiya va ishsizlikning bir-biriga bog‘liqligini empirik tarzda (tajribaga asoslanib) tahlil qilar ekan, u inflyasiya sur’atlari bilan ishsizlik darajasi o‘rtasida teskari proporsional o‘zaro bog‘liqlik borligini aniqladi. U ana shu bog‘liqlikni avvalo «oddiy yoki ilk» egri chiziq shaklida taqdim etdi. Keyinchalik esa unga ayrim tuzatish kiritib, ushbu bog‘liqlikni aniqlashtirdi. Ana shuning uchun bu bog‘liqlikni belgilovchi chizmalarni uning sharafiga Fillips egri chizig‘i deb ataladigan bo‘ldi.
Fillipsning fikricha, inflyasiyaning katta darajasiga ishsizlikning kamroq darajasi mos keladi va aksincha, yuqori darajadagi ish bilan bandlik faqat yuqori inflyasiya sharoitidagina bo‘lishi mumkin. Iqtisodiy siyosatni belgilovchi va amalga oshiruvchi davlatdan kishilarning vazifasi eng optimal muqobil echimni tanlashdan iboratdir. Bu erda mazkur masala bo‘yicha olimlarning fikrlari bir-biridan farq qiladi. Ayrimlarning fikricha, inflyasiyaning ancha yuqori darajasi va ishsizlikning birmuncha kamroq darajasi yaxshiroq ekan. Biroq inflyasiyaning ortishi aholining barcha qatlamlariga daxldor bo‘ladi va ko‘pchilikning turmush darajasini yomonlashtiradi, holbuki ishsizlik kuchli zarba bersa ham, hammaga taalluqli bo‘lmaydi.
Monetaristlar. 60-yillarda Fillips egri chizig‘idan siyosatchilar iqtisodiy strategiyani tanlash, ya’ni o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq ikki mushkul narsadan eng kamrog‘ini tanlash asosida foydalanib kelganlar.
Biroq, 80-yillardan e’tiboran ko‘pgina rivojlangan mamlakatlarda ishsizlikning ortishi narxlarning ko‘tarilishi bilan bog‘liq holda sodir bo‘ldi: stagflyasiya muammosi vujudga keldi. Natijada Fillips egri chizig‘i ishsizlik va inflyasiyaning o‘zaro munosabatidagi real vaziyatni ifodalamay qo‘ydi. Ishsizlik va inflyasiyaga qarshi kurash muammosi Keyns va uning izdoshlari tasavvur qilganidan ham murakkabroq muammo ekanligi ko‘pchilikka ma’lum bo‘ldi. O‘zlarining klassik nuqtai nazarlarida turuvchi turli ilmiy oqimlar keynschilikka qarshi chiqdilar. Ular iqtisodiyotda neokonservatizm nomini olgan yo‘nalishni tashkil etdilar. Neokonservatorlar orasida etakchi o‘rinni monetaristlar egallaydi.
Monetarizm yo‘nalishining asoschilaridan biri amerikalik iqtisodchi Milton Fridman(1912) bo‘lib, u iqtisodiyot sohasida 1976 yilgi Nobel mukofotining laureatidir. M.Fridman zamonaviy yangi klassik yo‘nalishning asosiy namoyandalaridan biridir. Ushbu yo‘nalish namoyandalari taklif etgan «Ishsizlikning tabiiy me’yori» to‘g‘risidagi gipoteza ish bilan to‘liq bandlik darajasini aniqlashning monetaristik talqinidir. Bunda, mehnatga layoqatli aholining ish bilan to‘liq bandligining umuman iloji chegaralangan bo‘ladi. Hatto kon’yunk- tura nihoyatda qulay bo‘lgan taqdirda ham xodimlarning bir qismi o‘z malakalarini qaytadan oshirishiga zarurat paydo bo‘ladi, chunki ayrim kasblar shunchaki o‘z- o‘zidan yo‘q bo‘lib ketishi, u yoki bu sabablarga ko‘ra odamlar yashash joylarini o‘zgartirishlari mumkin va hokazo.
Bir qator iqtisodchilarning fikricha, 4-5 % doirasidagi ishsizlikni iqtisodiy jihatdan qoniqarli, tabiiy daraja desa bo‘ladi va uni ijtimoiy muammoli vaziyat deb bo‘lmaydi. Ular mazkur sharoitda ish bilan bandlik darajasiga to‘g‘ri keladigan ishsizlik me’yorini tabiiy daraja deb hisoblaydilar. Zero, tabiiy ishsizlik ish kuchiga bo‘lgan talab bilan qat’iy belgilanadi.
M.Fridman, har qanday chog‘da ham real ish haqi stavkalari tarkibidagi muvozanatga to‘g‘ri keladigan ishsizlik darajasi mavjud bo‘ladi, deb ta’kidlaydi. Ishsizlikning bu darajasida real ish haqi stavkalari muayyan «me’yoriy» sur’atda, ya’ni kapital hosil qilinishi, texnika yangiliklari kiritilishi va boshqa jarayonlar uzoq vaqt davomida uzluksiz saqlanishi mumkin bo‘lgan sur’atda oshish tendensiyasiga ega bo‘ladi. Basharti, siyosatchilar aholining ish bilan bandligini tabiiy me’yoridan yuqori darajagacha oshirishga urinsalar, narxlarning oshishi bunga birinchi javob bo‘ladi deb baholamoqdalar.
“Ishsizlikning tabiiy me’yori” to‘g‘risidagi nazariyaning zaifligi mehnat bozorida ham, tovar bozorida ham mukammal raqobat bo‘lishi, ish haqining oshib borishi bilan bozorda narxlarni ko‘tarilishini hisobga olmasdan “ishsizlikning tabiiy” darajasini belgilash mumkin degan g‘oyani ilgari suradi va bu bilan mehnat bozorida muvozanatli vaziyat bo‘lishi shart emas, deb hisoblanadi.
Yangi klassiklar ishsizlikning noilojdanligi va kambag‘allikka qarshi kurash dasturlarini tan olmaydilar. Ularning fikricha, ishsizlik ko‘pincha ko‘ngilli tusda bo‘ladi va ishni «erkin tanlash» natijasida yuzaga keladi: ishdan bo‘shatilgan kishilar kasblari va yashash joylarini almashtirishni xohlamaydilar, kamaytirilgan ish haqiga rozilik bermaydilar. Ba’zida ushbu yo‘nalish namoyandalari eng kam ish haqi darajasini pasaytirish va ishsizlik yuzasidan beriladigan pensiyalarni qisqartirish tarafdori bo‘lib chiqadilar, chunki shu yo‘l orqali aholining ish bilan bandligi oshadi, deb hisoblaydilar.
M.Fridman hukumatning kam haq olib ishlaydigan va ijtimoiy zaif himoyalangan aholi qatlamlariga yordam ko’rsatishga qaratilgan ijtimoiy chora-tadbirlariga qarshi chiqib, uni samarasiz deb hisoblaydi. Iqtisodiyotni tartibga soluvchi asosiy vosita pul deb hisoblaydi. Inglizcha «mone» so’zi pul m a’nosini berganligi uchun, bu yo’nalish ishtirokchilarini monetaristlar nomi bilan ataganlar. M.Fridman asarlarining ko’pchilik qismi pul muammosiga, pul-kredit siyosati strategiyasiga bag’ishlangan. Keynsga qarama-qarshi o ’laroq, monetaristlar davlatning byudjet va soliq tartibiga qarshi chiqadilar va umuman davlat tomonidan tartibga solinuvchi narsalar eng kam miqdorga keltirilishi kerak, deb hisoblaydilar. Ulaming asosiy g’oyasi - iqtisodiyotning ahvoli va kon’yunkturaning holatidan qat’i nazar, pulning barqaror emissiyasidir.
Fridman AQSH monetar tarixini tadqiq qilish asosida pul massasining o ’zgarishi bilan milliy daromadning o’zgarishi o’rtasida mustahkam bog’liqlik bor, deb hisoblaydi. Pul taklifining o ’zgarishiga ular jami talabning barcha tarkibiy qismlariga (faqat investitsiyalarga emas) ta’sir ko’rsatuvchi omil sifatida qaraydilar.
Fridman pul muomalasi qoidasining mohiyati, muomaladagi pulning har yilgi ko‘payish foizi ichki milliy mahsulotning har yilgi o‘sish foizi bilan mos kelishida narxlarning o‘sishini hisobga olish kerakligi haqida yozadi.
Monetaristlar erkin quvvatlar va ishchi kuchi mavjud bo‘lgan pul massasining o‘sishi narxlarning o‘sishiga olib kelmaydi, deb hisoblaydilar. Buni O‘zbekiston sharoitidagi monetaristlar nazariyasini tariflovchilar ham bilib qo‘yishlari muhimdir.
Neoklassik sintez. Keyingi o ’ttiz yil mobaynida ko’pgina olimlar bir vaqtning o ’zida bozomi tartibga solishdan va uning davlat tomonidan tartibga solinishidan o’zaro bog’liq ravishda foydalanish zarur, degan xulosaga kela boshladilar. Shu tariqa neoklassik sintez maktabi vujudga keldi. Uning asoschisi va atoqli vakili amerikalik olim, Nobel’ mukofotining 1970 yilgi laureati Pol Samuelsondir. Uning ikki jilddan iborat «Iqtisodiyot» darsligi (uning keyingi nashri o’zbek tilida 1996 yilda chiqqan) jahondagi ko’pgina mamlakatlaming talabalari uchun uzoq yillardan buyon asosiy iqtisodiyot kitobi bo’lib xizmat qilmoqda.
P.Samuelson unda quyidagicha yozgan edi: «hozirgi vaqtda g’arbdagi iqtisodchilaming ko’plari biz bu kitobda neoklassik sintez deb atayotgan narsalarga erishishga intilmoqdalar, ya’ni ular samarali kredit-pul va xazina siyosati yo’li bilan Smit va Marshallning klassik makroiqtisodiyotini daromad darajasini aniqlashning zamonaviy makroiqtisodiyoti bilan birlashtirishga, har ikki yondashuvdagi barcha sog’lom narsalami birga qo’shib olib borishga urinmoqdalar»[3].
Shu yerning o’zida u umumiy e’tirofga ko’ra iqtisodchilar klassiklaming dalillarini haddan tashqari soddalashtirilgan hamda XIX-XX asrlar hayot faktlariga javob bermaydi, deb hisoblashlarini ta’kidkidlab o’tgan. Erkin olamda hukumatlar va markaziy banklar xazina siyosati (xarajatlar va soliqlar) va pul-kredit siyosati quroliga ega ekanliklarini, ular yordamida milliy daromad va aholining ish bilan bandligini belgilab beruvchi omillarga ta’sir etishlari mumkin ekanligini ko’rsatdilar. Neoklassik sintez yo’nalishi tadqiqotchilari mavzulaming kengligi va amaliy xususiyatga ega ekanligi, iqtisodiy o ’sish, ishsizlik va uni tartibga solish usullarini tahlil qilishga doir muammolami chuqur o’rganish, umumiy iqtisodiy muvozanat nazariyasining yaratilishi bilan ajralib turadi. Uning tarafdorlari iqtisodiy-matematik aloqalar bo’yicha modellar ishlab chiqishga katta e’tibor beradilar, iqtisodiyotning davlat tomonidan tartibga solinishi bozomi tartibga solishga nisbatan katta ahamiyatga ega, deb hisoblaydilar.
Neoklassik sintezning boshqa namoyandalaridan, bizda endilikda mashhur bo’lib ketgan «Ekonomiks» darsligining mualliflari Kempbell R. Makkonell va Stenli L. Bryulami alohida ko’rsatib o ’tamiz. Ular bu darslikda ham klassik va neokonservativ (asosan, monetaristik) nazariyani hamda Keyns nazariyasini batafsil va aniq bayon qilib berganlar. Shu bilan birga ular u yoki bu masalaga oid turli nazariyalami qiyoslagan holda berganlar. «Ekonomiks» kitobining mualliflari yozishicha, «iqtisodchilaming ko’pchiligi keynschilikka ham, monetarizmga ham xos bo’lgan ishonarlilikni e ’tirof qilishga tayyorligini bildiradilar. Har ikki nazariya foydali sxemalardan iborat bo’lib, makroiqtisodiyotni lahlil qilish imkonini beradi»[4]. Ulaming fikricha, keynschilar va monetaristlaming bahslari barcha yo’nalishlardagi iqtisodchilami makroiqtisodiy nazariyaning ayrim eng fundamental jihatlarini qayta tahlil qilishga majbur etdi va muhim murosaga kelindi. Olimlar va amaliyotchilar bank hamda pul-kredit siyosatini muvofiqlashtirish zarurligini anglab etdilar. Bundan tashqari, barcha yo’nalishlardagi iqtisodchilar endilikda jam i talabni ham, jami taklifni ham tahlil qilishga e’tibor bermoqdalar.
Bu darslikda eklektik usuldan foydalanilgan bo’lib, u iqtisodiyotga doir boshqa xorijiy asarlar, xususan, «Menejment asoslari» darsligida ancha yorqin aks ettirilgan[5]. Sho’ro iqtisodchilarining ko’pchiligi bu usulni g ’ayriilmiy deb hisoblagan edilar. Endilikda esa O ’zbekiston iqtisodchilari uning foydali ekanligi va undan keng miqyosda foydalanish mumkinligi ko’pchilik olimlar tomonidan e’tirof etilmoqda.