O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi

O'z - o'zidan sinxrolanadigan sel'sin uzatish sistemasi 
Zamonaviy avtomatik qurilmalarda sel'sin (induksion mashina) lar yordamida 
ishlaydigan o'z-o'zidan sinxronlashadigan sel'sin uzatish sistemalari keng 
qo'llaniladi. Sel'sinni rotor va statori nozik elektrotexnik po'latdan yasalgan bo'lib, 
stator uch fazali 1200 burchak ostida cho'lg'am bilan o'ralgan. Stator chulg'amlari 
besh yulduz yoki uchburchak usulida bog'langan bo'ladi.
Sel'sin rotori esa bir fazali qo'zg'atish chulg'ami bilan o'ralib, kontakt xalqalari 
orqali kuchlanish manbaini o'zgaruvchan toki beriladi. Bir fazali o'zgaruvchan tok 
rotor cho'lg'amlari bo'ylab oqib, unda o'zgaruvchan magnit maydoni hosil qiladi, 
magnit maydon esa o'z navbatida stator chulg'amlari bilan kesishib, kuchlanish 
manbai chastotasiga teng EYuKni
induksiyalaydi. Rotorni har xil aylanishiga mos stator chulg'amlarida har xil 
qiymatda EYuK hosil bo'ladi. Agar rotorning o'qi stator chulg'amlari bir fazasi bilan 
to'g'ri kelsa, statorda maksimal EYuK hosil bo'ladi, agarda rotor 900 ga burilsa, 
statorda EYuK hosil bo'lmaydi, agar rotor shu yo'nalishda yana 900 ga burilsa 
(dastlabki holatidan 1800 ga)

---

174 
teskari ishora bilan EYuK maksimal qiymatga ega bo'ladi. Sel'sinlar 
bajaradigan funksiyasiga ko'ra juft sel'sin o'zgartgich va sel'sin - qabul qiluvchi 
bo'lib ishlaydi va informatsiyani masofaga uzatuvchi sel'sinli uzatish sistemasini 
tashkil etadi. 95. rasmda sel'sinli uzatish sistemasini sxemasi keltirilgan.
 
 
9.3.-rasm. Sel'sinli uzatish sistemasining prinsipial sxemasi. 
Birlamchi asbobda joylashgan sel'sin o'zgartgich va ikkilamchi asbobda 
o'rnatilgan sel'sin qabul qiluvchi bir xil konstruksiyaga ega.
Sel'sinli burilish burchagini sinxron uzatish rejimini ko'rib chiqamiz. Bu 
rejimda ishlaydigan sel'sinning ishi oddiy transformator ishiga o'xshaydi. Bu yerda 
birlamchi chulg'am sifatida rotor cho'lg'ami, ikkilamchi chulg'am - uch fazali stator 
chulg'ami hisoblanadi.
- sel'sin o'zgartgichni burilish burchagi 
- sel'sin qabul qiluvchini burilish burchagi 
- bu burchaklar o'rtasidagi farq bo'lganda, sel'sin o'zgartgich va sel'sin qabul 
qiluvchi statorlari cho'lg'amlarida bir xil EYuK hosil bo'ladi,
ya'ni
1
''
1
'



;
2
''
2
'



;
3
''
3
'



; (9.5.) 
Fazalar bir-biriga qarama-qarshi ulanganligi sababli, har bir EYuK bir-birini 
kompensatsiyalaydi, natijada ulash simlari toksiz qoladi.
O'lchanayotgan kattalik o'zgarishi bilan sezgir element holatini o'zgarishi va 
sel'sin o'zgartgich rotorni burilishi natijasida EYuK lar muvozanati buziladi, 

---

175 
nobalans hosil bo'ladi, ulash simlarida tok oqib, sinxronlashadigan moment hosil 
bo'ladi.
Natijada sel'sin o'zgartgich rotori kerakli burchakka o'zgaradi. Sel'sin qabul 
qiluvchi rotori sel'sin o'zgartgich rotori holatini egallagunga qadar harakatni davom 
ettiradi. Shunda nobalanslik nolga teng bo'ladi. Sel'sin
qabul qiluvchini rotori esa ikkilamchi asbobning ijro etuvchi elementi 
(ko'rsatish strelkasi, elektrik kontaktlar, yozuvchi pero) bilan kinematik 
bog'langanligi sababli ikkilamchi asbob birlamchi asbob ko'rsatishini takrorlaydi.
Bu sistemalar har xil kattaliklarni masofadan o'lchashda, komandalarni 
uzatishda, signallash asboblarida, nazorat o'lchash sistemalarida, rostlash va 
boshqarish sistemalarida hamda hisob-kitob asboblarida keng qo'llaniladi.