O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi

YUK-PORSHENLI MANOMETRLAR 
Yuk-porshenli manometrlarning ishlash usuli bosimni kalibrlangan yuklar bilan 
muvozanatlanishiga asoslangan. Ular yuqori bosimlarni (1000 MPa gacha) o'lchash 
uchun hamda namunaviy va nazorat asboblari sifatida ishlatiladi (aniqlik toifasi 
0,02; 0,05; 0,2). Porshenli manometrlar texnik o'lchovlarda kam ishlatiladi. 
Ishchi manometrlarni va o'lchashni tekshirish uchun mo'ljallangan yuk-
porshenli manometrning tuzilishini ko'rib chiqamiz (3.4- rasm). 

---

87 
Po'lat idish 14 voronka 10
 
va
 
ignali klapan orqali transformator moyi bilan 
to'ldiriladi. Tik o'rnatilgan silindr 7 ga kanal chiqarilgan bo’lib, uning ichiga yuk 
quyiladigan tarelka 5 ga silliqlangan porshen 6 o’rnatilgan. Tekshirilayotgan 
manometr 4 ni o'rnatish uchun 3 va 11
 
shtutserlar mavjud. Ignali jo'mraklar 1, 2
, 
12
 
moy o'tish kanallarini berkitish uchun, jo'mrak 8
 
esa moyni tushirish uchun xizmat 
qiladi. Idish ichidagi ishchi bosim yuklar og'irligi 5 bilan aniqlanadi. Porshen 13 
ning harakati esa yukli porshen 6 ning ko'tarilishiga olib keladi. 
3.4- rasm
. 
Yuk-porshenli manometr. 
ELEKTR MANOMETRLAR 
Elektr manometrlar asosan yuqori chastotali o'ta yuqori va pulsatsiyali 
bosimlarni o'lchashda qo'llaniladi. Elektr manometrlarning ishlash usuli sezgir 
elementning bosim ta'sirida elektrik xarakteristikalarining o'zgarishiga asoslangan 
bo'lib (3.5- rasm) quyidagi turlarga bo'linadi: 
1. P’ezoelektrik manometrlar. 
2. Induksion manometrlar. 
3. Tenzometrik manometrlar. 
4. Qarshilikli manometrlar. 
5. Sig'imli manometrlar. 
6. Induktiv manometrlar. 
P’ezoelektrik manometrlarda turli xil kristall dielektrik materiallarning 
deformatsiyalanishi natijasida ularning yuzasida elektr zaryadlari hosil bo'lishi 
(pezoelektrik effekt hodisasi) dan foydalaniladi. Bunday dielektriklar sifatida kvars, 
turmalin, bariy-titanatlar qo'llaniladi. Bu manometrlarning berilgan ta'sirni juda 
tezlik bilan sezishi ularning afzalligi hisoblanadi. 

---

88 
Induksion manometrlarda sezgir elementning egilishi natijasida hosil bo'ladigan 
bosim induksion o'zgartgich yordamida ikkilamchi asbobga uzatiladigan elektr 
signalga aylantiriladi. 
Elektr signalni masofaga uzatuvchi manometr - MED induksion manometrlar 
orasida eng keng tarqalgandir. Diametri 160 mm bo'lgan korpusga bir o'ramli 
trubkasimon prujinali ushlagich, uzatish mexanizmi va induksion chulg'am (g'altak) 
joylashtirilgan (3.5- rasm). 
3.5- rasm
. 
Induksion manometr. 
Tekshirilayotgan sistemaning bosimi 
P 
shtutser orqali trubkali prujinaga 
uzatiladi, prujina deformatsiyalanib, induksion chulg'am magnit o'tkazgich 
3 
ni 
harakatga keltiradi. O'lchanayotgan bosimning har bir qiymatiga chulg'amdagi 
magnit o'tkazgichning ma'lum (aniq) holati to'g'ri keladi. Manometrning chulg'ami 
2 
va ikkilamchi asbobning chulg'ami 
4 
differensial-transformator sxemasi bo'yicha 
ulangan. Asbobning chiqish kattaligi transformatorning birlamchi va ikkilamchi 
chulg'amlari orasidagi o'zinduksiyadir. Magnit o'tkazgichning chulg'amlar orasiga 
kirish kattaligi qancha katta bo’lsa, ikkilamchi o'ramga shuncha ko'p kuchlanish 
uzatilib ikkilamchi asbobga beriladi.Induksion manometrlar o'zaro almashinadigan 
ikkilamchi asboblar va markazlashtirilgan tekshirish va rostlash sistemalari bilan 
birgalikda ishlaydi. Sanoatda yuqori o'lchash chegarasi 160 MPa gacha bo'lgan, 
aniqlik toifalari 1; 1,5 bo'lgan MED turdagi asboblar ishlab chiqariladl 
Elektr manometrlarning yana bir turi - qarshilikning o'zgarishi hisobiga bosimni 
o'lchashda qo'llaniladigan tenzodatchiklardir. Tenzometrning ishlash usuli kuch yoki 
unga proporsional bo'lgan deformatsiyani deformatsiyalangan jismga yopishtirilgan 
sim qarshiligining o'zgarishiga aylantirishdan iborat.Tenzodatchik - diametri 
0,02...0,05 mm bo'lgan manganin simdan tayyorlanib, sim bir-biriga yopishgan 
yupqa qog'oz orasiga sirtmoq shaklida joylashtiriladi. Simning uchlariga chiqish 
klemmalari ulanadi. Tenzometrning sezgir elementi elastik element yuzasiga 
yopishtirilib, bosim ta'sirida elastik element deformatsiyalanganda, manganin sim 
cho'ziladi va qarshiligi o'zgaradi. Tenzodatchik elektr ko'prik sxemasiga qarshilikni 
o'lchash uchun ulanadi. Ko'prikning shkalasi esa bosim birliklarida darajalanadi. 

---

89 
Tenzometrlarda elektr qarshilikning bosimga bo'lgan bog'lanishi chiziqli, 
inersionligi kichik va o'lchash qiyin bo'lgan yerlarga joylashtirilishi uning afzalligi 
hisoblanib, o'lchash xatoligi 2 % dan oshmaydi. Sezgirlik miqdorining juda 
kichikligi, temperatura o'zgarishiga bog'liqligi, ularning sanoat texnologik 
qurilmalarida kam qo'llanilishi esa uning kamchiligi hisoblanadi.