O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

15-
 
rasm. 
Fazoviy kristall panjara buzilish darajasi (ρ)ga ko‘ra 
cho‘zilishga mustahkamligi (σ
b
)ning o‘zgarishi:
 
1 – nazariy mustahkamlik; 2 – juda ingichka tolaning mustahkamligi; 
3 – yumshatilgandagi mustahkamlik; 4 – termik, termomexanik 
ishlovdan keyingi mustahkamlik. 
Buning boisi shundaki, buzilish darajasining ρ
k
qiymatga 
yetgandan keyin ortib borishida bir-biriga parallel dislo- 
katsiyalargina emas, balki turli tekisliklarda ham buzilishlar 
sodir bo‘lib, ular bir-birining siljishiga qarshilik ko‘rsatib 
metallning cho‘zilishga mustahkamligi birmuncha ortadi. Bu 
hol metallarga termik hamda termomexanik ishlov berish 
jarayonida ko‘riladi. 

---

56 
2-§. Metallarning kristallanishi 
 
Har qanday metall sharoit o‘zgarishiga qarab doimo 
kichik erkin energiyali barqaror holatga o‘tishga intiladi. 
Metall atomlarining betartib harakatda bo‘lgan suyuq 
holatdan, atomlari batartib joylashgan qattiq holatga o‘tish 
jarayoni birlamchi kristallanish deyiladi. 
Ma’lumki, metall suyuqligida uning atomlari betartib 
harakatda bo‘ladi. Temperaturasi pasaygan sari atomlarning 
betartib harakati susayib, ma’lum temperaturadan boshlab 
ayrim joylarida kelgusida kristallanish markazlar bo‘luvchi 
atomlar guruhi yig‘ila boradi va ularning ba’zilari betartib 
harakatdagi atomlar bilan bombardimon qilinsa, ba’zilari esa 
qilinmay «tug‘ma», barqaror markazlar bo‘lib, ular atrofida 
metall kristallana boradi. (Shuni ham aytish joizki, metallda 
erimagan oksidlar va begona qo‘shimchalar zarrachalari ham 
kristallanish markazlari bo‘ladi). Kristallanishni dastlabki 
davrida hosil bo‘layotgan kristallar ma’lum geometrik 
shaklli bo‘lib, erkin o‘sa boradi. Lekin ularning biri 
ikkinchisidan o‘zining o‘lchamlari va o‘sish yo‘nalishi bilan 
farq qiladi. Bu o‘sayotgan kristallar bir-biri bilan to‘qnash- 
gandagina avvalgi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘sishi to‘xtab, 
o‘sishga qarshiligi bo‘lmagan yo‘nalish bo‘ylab o‘sa boradi. 
Shunday qilib kristallanish tugaganda har xil shaklli, 
o‘lchamli va turli tomonga yo‘nalgan donachalar hosil 
bo‘ladi. 
Donachalar shakli esa kristallarning markazlar soni (MS) 
ga, kristallarning o‘sish tezligi (KT)ga qarab o‘zgaradi (16- 
rasm). Metallarni kristallanish qonuniyatini o‘rganishning 
amaliy ahamiyati katta, chunki mayda donachali metallar- 
ning puxtaligi va plastikligi yirik donachalarga qaraganda 
yuqori bo‘ladi. 

---

57