O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

14-
 
rasm. 
Fazoviy kristall panjaralarning turlari:
 
a – hajmi markazlashgan elementlar kub panjara; b – yoqlari 
markazlashgan elementar kub panjara; d – olti qirrali (geksogonal) 
elementar kub panjaralar. 
Masalan, 
K-8 
bo‘lganda atomlarning joylashish zichligi 
68%, 
K-12 
bo‘lganda esa 74% dir. 
d 

---

54 
Fazoviy kristall panjaraning turli kristallografik tekislik- 
larida atomlar zichligi turlicha bo‘lganligi uchun bu 
tekisliklar bo‘ylab xossalari ham har xil bo‘ladi. Metallar- 
ning bunday xususiyatiga anizotropiya deyiladi. Metallarda 
bu xususiyatni, masalan, mis monokristallida ko‘rish 
mumkin. Agar misning mono-kristallini olib, uning turli 
kristallografik tekisliklar yo‘nalishidan namunalar kesib olib, 
sinab ko‘rilganda, ularning cho‘zilishdagi mustahkamligi 
σ
b
=146 dan 350 MPa gacha, nisbiy uzayishi δ=10-55% 
gacha o‘zgarishi aniqlangan. 
Real metallarning kristallanishi jarayonida unda turli 
qo‘shimchalar borligi tufayli metall atomlarining ba’zi 
uchastkalarida atomlarini batartib joylanishi buziladi. 
Buning sabablaridan biri shundaki, ayrim atomlar energiyasi 
kristall panjaraning o‘rtacha energiya qiymatdan katta 
bo‘lib, panjara uch tugunlaridan qo‘shni atomlar o‘rniga 
yoki oraliqlariga o‘tadi. Natijada xossalari o‘zgaradi. 
Fazoviy kristall panjaralardagi buzilishlar quyidagi 
xillarga ajratiladi: 
Nuqtali buzilish. 
Bu buzilishlar kristall panjaradagi bo‘sh 
joylarga qo‘shni element atomlari yoki boshqa qo‘shimcha 
element atomlarining joylashishi tufayli hosil bo‘ladi. 
Chiziqli buzilish. 
Bu buzilishlar nuqtali buzilishlarning 
zanjiridan hosil bo‘ladi. Bunday buzilish metallarga 
termomexanik ishlov berishda yuzaga keladi. 
Sirt buzilish. 
Bu xil buzilishlar ko‘pincha metall sirtida 
sodir bo‘lib, nuqtali va chiziqli buzilishlarning qo‘shilishi- 
dan hosil bo‘ladi. 
Fazoviy kristall panjarada buzilishlar qancha kam bo‘lsa, 
ular shuncha ideal tuzilishga yaqin bo‘ladi. 
Agar ideal (absolyut sof) temirning cho‘zilishga mustah- 
kamligini (σ
b
) atomlararo tortishish kuchlari orqali 
hisoblasak, u 2500–3000 MPa atrofida bo‘lsa, real, texnik 

---

55 
temirning cho‘zilishga mustahkamligi 250–300 MPa bo‘ladi. 
15-rasmda metallarning fazoviy kristall panjara buzilish 
darajasi (ρ) ga bog‘liq holda cho‘zilishga mustahkamligi (σ
b
) 
ning o‘zgarish grafigi tasvirlangan. 
Grafikdan ko‘rinadiki, p orta borib, p
k
qiymatga qadar a
b
ning qiymati kamaya boradi. So‘ngra orta boshlaydi.