O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. Matkarimov, F. Ahmadjonov

3.6. Legirlovchi elementlarning po‘latdagi
o‘zgarishlarga ta’siri
Tuzilishi va xossalarini o‘zgartirish maqsadida po‘latga
ma’lum konsentratsiyalarda maxsus qo‘shiladigan elementlar
legirlovchi elementlar
deyiladi. Legirlovchi elementlar qo‘shil-
gan po‘latlar 
legirlangan po‘latlar
deyiladi.
Legirlangan po‘latlarda legirlovchi elementlar quyidagi
holatlarda bo‘lishi mumkin:
•
erkin holatda (mis bilan qo‘rg‘oshin po‘latda erimaydi va
metall qo‘shilmalar tarzida erkin holatda bo‘ladi);
•
karbidlar holida (uglerodga yaqin bo‘lgan ko‘pgina ele-
mentlar sementda eriydi yoki mustaqil karbidlar hosil qiladi);
•
temir bilan yoki bir-biri bilan hosil qilgan intermetall
birikmalar holida (ko‘pgina legirlovchi elementlar muayyan
konsentratsiyalarida intermaterial birikmalar hosil qiladi, shu
sababli ular ko‘pincha yuqori legirlangan po‘latlarda uchraydi);
•
oksidlar va sulfidlar holida (po‘latni oksidsizlantirish
uchun qo‘shiladigan barcha elementlar oksidlarni yuzaga kel-
tiradi, temirga qaraganda oltingugurtga ko‘proq yaqin bo‘lgan
elementlar esa sulfidlar hosil qiladi);
•
temirdagi eritma holida (davriy tizimda temirdan chapda
joylashgan elementlar temirda erishi ham, karbidlar hosil
qilishi ham mumkin, temirdan o‘ngda joylashgan elementlar
esa ular bilan faqat qattiq eritmalar hosil qiladi).
3.7. Legirlangan po‘latlarning tasnifi va markalanishi
Legirlangan po‘latlar turli alomatlariga ko‘ra tasniflanadi.
Legirlangan po‘latlar yumshatilgan (muvozanàt) holàtidàgi
tuzilishigà ko‘rà, tuzilishidà ortiqchà ferrit bo‘làdigàn evtek-
toiddàn oldingi po‘latlàr, perlit tuzilishigà egà bo‘lgàn evtektoid
po‘latlàr, tuzilishidà ortiqchà (ikkilàmchi) kàrbidlàr bo‘làdigàn
evtektoiddàn keyingi po‘latlàr, tuzilishidà suyuq eritmàdàn
àjràlib chiqqàn birlàmchi kàrbidlàr bo‘làdigàn ledeburitli
po‘latlàrgà bo‘linàdi.

---

42
Àmàliy jihàtdàn po‘latni me’yorlàshgàn holàtdàgi tuzili-
shigà ko‘rà tàsniflàsh muhim hisoblànàdi. Uglerod và legir-
lovchi elementlàrning miqdorigà qarab, legirlàngàn po‘latlàrni
quyidagi sinflàrgà àjràtish mumkin: legirlàngàn ferrit tuzilishigà
egà bo‘lgàn ferritli po‘latlàr; perlit tuzilishigà egà bo‘lgàn perlitli
po‘latlàr; màrtensit tuzilishigà egà bo‘lgàn màrtensitli po‘latlàr;
àustenit tuzilishigà egà bo‘lgàn àustenitli po‘latlàr. Bundàn
tàshqàri, ferrit-perlitli, yarimàustenitli và hokàzo po‘latlàr
hàm bo‘lishi mumkin. Vàzifàsigà ko‘rà, po‘latlàr quyidagi
guruhlàrgà birlàshtirilàdi:
•
••
•
•
màshinàlàr detàllàrini tàyyorlàshgà mo‘ljàllàngàn kons-
truksion po‘latlàr;
•
••
•
•
kesuvchi, o‘lchash àsboblàri, shtàmplovchi và boshqa
àsboblàr tàyyorlàsh uchun ishlàtilàdigàn àsbobsozlik po‘latlàri;
•
••
•
•
àlohidà xossàli po‘lat và qotishmalàr.
Po‘latlàr dàvlàt stàndàrtlàrini hisobgà olib màrkàlànàdi.
Hàr qàysi legirlovchi element hàrf bilàn belgilànàdi.
Konstruksion po‘latlàr màrkàlàridàgi dàstlàbki ràqàmlàr
uglerod foizining yuzdàn bir ulushlàri hisobidàgi o‘rtàchà
Ni
nikel
G
marganes
P
bor
M
molibden
Ch
siyrak yer
metallari
C
kremniy
Yu
aluminiy
D
mis
B
volfram
F
vanadiy
P
fosfor
B
niobiy
X
xrom
K
kobalt
S
sirkoniy
T
titan