O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. Matkarimov, F. Ahmadjonov

Plastik deformatsiya
ko‘chishlar (dislokatsiya) vujudga
kelishi va siljishi bilan bog‘liq, u sirpanish va moslashish bilan
amalga oshishi mumkin. Agar deformatsiya vaqtida zo‘riqish
chekli qiymatiga yetsa, metall yemiriladi. Yemirilish ikki xil
bo‘ladi: mo‘rt va qovushoq yemirilish.
Mo‘rt yemirilishda
atomlararo bog‘lanishlar buziladi va
plastik deformatsiya bo‘lmaydi. Odatda, mo‘rt yemirilish
donlarning chekkalarida sodir bo‘ladi va sinish kristall xusu-
siyatli bo‘ladi. Lekin sof mo‘rt yemirilish amalda uchramaydi.
Qovushoq yemirilish
oldidan anchagina plastik deformatsiya
sodir bo‘ladi. Sinish tolali bo‘ladi, chunki yemirilish donning
butun sirti bo‘yicha sodir bo‘ladi. Metallning yemirilishi, ko‘-
pincha, murakkab xususiyatga ega bo‘ladi.
5.2. Qattiqlikni aniqlash
Qattiqlik
deganda, metallarning plastik deformatsiyaga
qarshilik ko‘rsatish xususiyati tushuniladi.
Qattiqlikni o‘lchash uslublarining keng tarqalganligi quyi-
dagi sabablar bilan tushuntiriladi: buyumlar sifatiga tez baho
berish mumkin, buyumlar yemirilmaydi va sirti buzilmaydi.
Qattiqlikni aniqlashning bosib kiritish, urgich bilan urib
ko‘rish, tirnash usullari qo‘llaniladi.
Qattiqlikni Brinell usuli bilan o‘lchash
Qattiqlikni Brinell usuli bo‘yicha aniqlashda metallning yas-
si yuzasiga o‘zgarmas yuklama bilan diametri 2,5; 5 va 10 mm
bo‘lgan qattiq po‘lat zoldir botiriladi (19- rasm).
Sharcha orqali namunaga beriladigan yuklamaning sirtda
sharcha qoldirgan sferik iz yuzasiga nisbati Brinell usuli bo‘yicha
qattiqlik soni 
deyiladi. Brinell usuli bilan qattiqlik (HB)ni
ushbu formuladan aniqlash mumkin:
2
2
2
,
(
)
P
HB
D D
D
d
=
π
−
−
bunda: 
P
— yuklama (N), 
D
— sharcha diametri (mm); 
d
— iz
diametri (mm).

---

69
20- rasmda qattiqlikni Brinell
usuli bilan aniqlash sxemasi
ko‘rsatilgan.
Qattiqlikni amalda aniqlash
uchun chuqurchaning diametri
o‘lchanadi va shu asosda max-
sus jadvallardan qattiqlik soni
topiladi.
Brinell usulini qattiqligi
4500 HB dan katta bo‘lgan me-
tallar uchun qo‘llash tavsiya
etilmaydi, chunki po‘lat shar-
cha deformatsiyalanishi mum-
kin va natija noto‘g‘ri bo‘ladi.
Brinell bo‘yicha qattiqlik
soni 
HB
va cho‘zilishdagi pux-
talik chegarasi 
σ
v
orasida em-
pirik yo‘l bilan topilgan quyi-
dagi nisbatlar mavjud:
a
P
M
,
)
0
5
7
1
—
0
5
2
1
B
H
(
t
a
l
‘
o
P
σ
v
3
4
3
,
0
B
H
=
a
P
M
,
)
0
5
7
1
>
B
H
(
t
a
l
‘
o
P
σ
v
2
6
3
,
0
B
H
=
i
s
a
m
y
u
q
y
i
n
i
m
u
l
A
σ
v
6
2
,
0
B
H
=
z
e
j
a
v
a
z
n
o
r
b
n
a
g
l
i
t
a
h
s
m
u
Y
σ
v
5
5
,
0
B
H
=
n
a
y
‘
o
h
c
g
n
a
r
l
u
K
σ
v
6
/
)
0
4
-
B
H
(
=
i
r
a
l
a
m
h
s
i
t
o
q
x
u
R
σ
v
9
0
,
0
B
H
=