O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov

Yadrîning tîmchi mîdåli. 
Bu model 1936- yildà N.Bîr và
rus fizigi Y.Frånkål (1894–1952) tîmînidàn tàvsiya etilgàn. Unda
nuklînning o‘zini yadrîdà tutishini mîlåkulàning tîmchidà tu-
tishigà o‘õshàtilgàn. Hàr ikkàlà hîldà hàm hàjm tàrkibigà kiruvchi
zàrràlàrning sînigà prîpîrsiînàl.
Yadrîning tîmchi mîdåli yadrîdàgi nuklînlàrning bîg‘lànish
enårgiyasi uchun tàjribàviy fîrmulàni tîpishgà imkîn bårdi. Uning
yordàmidà yadrî råàksiyalàrining ro‘y bårish måõànizmi, jumlà-
dàn, yadrîning bo‘linishi tushuntirib bårildi. Àmmî bu mîdål
dîiràsidà yadrî bàrqàrîrligining îrtishi, jumlàdàn, såhrli yadrîlàr-
ning màvjudligini tushuntirishning imkîni bo‘lmàdi.
Yadrîning qîbiq mîdåli. 
Bu model 1949–1950- yillàrdà
àmårikàlik fizik Ì.Gåppårt-Ìàyår và nåmis fizigi Õ.Iyånsån
tîmînidàn tàklif qilingàn. Ushbu mîdålgà ko‘ra, nuklîn yadrîdà
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

128
mà’lum qîbiqlàrdà Pàuli prinsipigà muvîfiq jîylàshàdi. Yadrîning
bàrqàrîrligi shu qîbiqlàrning to‘lishigà bîg‘liq bo‘lib, qîbiqlàri
to‘là yadrî eng bàrqàrîr yadrî hisoblanadi. Shu àsîsdà såhrli
yadrîlàrning bàrqàrîrligi tushuntirib bårilàdi.
Qîbiq mîdåli yordàmidà yadrîning spini, màgnit mîmånti,
yadrîning bàrqàrîrligi và õîssàlàrining dàvriy o‘zgàrishi tushuntirib
bårilàdi. U, àyniqsà, yengil và o‘rtà yadrîlàrni tushuntirishdà qo‘l
kåldi. Shu bilàn birgà, bu mîdål yadrîning g‘àlàyonlàngàn hîlàti
và judà ko‘p bîshqà tàjribà nàtijàlàrini tushuntirib bårishgà îjizlik
qildi. Nàtijàdà yadrîning umumlàshgàn mîdåli và bîshqà mîdållàr
vujudgà kåldi.
Sinîv sàvîllàri
1. Nimà uchun gravitatsion tîrtishish kuchlàri yadrî kuchlàri
bo‘lîlmàydi? 2. Nimà uchun kulîn kuchlàri yadrî kuchlàri bo‘lîlmàydi?
3. Yadrî kuchlàri dåb qàndày kuchlàrgà àytilàdi? 4. Yadrî kuchlàri tîrtishish
kuchlàrimi yoki itàrishish kuchlàrimi? 5. Yadrî kuchlàri qànchà màsîfàgàchà
tà’sir qilàdi? 6. Yadrî kuchlàrining tà’sir ràdiusi dåb nimàgà àytilàdi?
7. Yadrî kuchlàri elåktr zàryadigà bîg‘liqmi? 8. Yadrî kuchlàri màrkàziy
õàràktårgà egàmi? 9. Yadrî kuchlàri to‘yinish õàràktårigà egà, dågàndà
nimà tushunilàdi? 10. Hîzirgi pàytdà yadrî kuchlàrining tàbiàti to‘là
o‘rgànilgànmi? 11. Yukàvàning g‘îyasi nimàdàn ibîràt? 12. Yadrîning
tîmchi mîdålini kimlàr tàklif qilgàn? 13. Bu mîdål nimàgà àsîslànib
kiritilgàn? 14. Òîmchi mîdåli nimàlàrni tushuntirib bårdi và nimàlàrni
tushuntirib bårà îlmàdi? 15. Yadrîning qîbiq mîdålini kimlàr kiritdi?
16. Bu mîdålgà muvîfiq yadrî qàndày tàsàvvur qilinàdi? 17. Qîbiq mîdåli
nimàlàrni tushuntirib bårdi và nimàlàrni tushuntirib bårà îlmàdi?
18. Yadrîning yanà qàndày mîdållàrini bilàsiz?