O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-xunar ta’lim markazi

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
O‘RTA MAXSUS, KASB-XUNAR TA’LIM MARKAZI
Boymuratov B. X., Daminov A. D.
IPLARNI TO‘QUVCHILIKKA 
TAYYORLASH
Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
TOSHKENT
«NISO POLIGRAF»
2017

---

UO‘K 677.023
KBK 37.230.3
I 70
Taqrizchilar:  Olimboev E. SH.  –  TTESI,  professor,  t.  f.  n;
 
Valiyev G. N.  –  «O‘zbekiston  tabiiy  tolalar  ilmiy-tad qiqot 
instituti» katta ilmiy xodimi, t. f. n.
ISBN 978-9943-4869-5-9
© B. Boymuratov va boshq., 2017
©  «Niso Poligraf» nashriyoti, 2017.

---

3
KIRISH
O‘zbekistonning to‘qimachilik sanoati mahalliy xomashyoni 
qayta ishlashga asoslangan ko‘p asrlik tarixga ega: paxta tolasi, 
ipak, terichilik, kaolin kabilar mamlakatning milliy boyligi 
hisoblanadi. Buyuk ipak yo‘lining O‘zbekiston orqali o‘tishi, bu 
yerda ishlangan paxta va ipakli matolar hunarmandchiligi, o‘ziga 
xos xushbichim milliy ust-bosh va oyoq kiyimlar, suratlar chizilgan 
sopol idishlar dunyoning ko‘plab davlatlariga mashhur bo‘lgan. 
Hozirgi vaqtga kelib, dunyoda eksportni amalga oshiruvchi yengil 
sanoat tarmoqlar orasida yuqori reytingga ega bo‘lib turibdi. Bu 
soha eksport tovarlar nomenklaturasida yigirilgan ip-kalavadan 
tortib tayyor mahsulotgacha bo‘lgan keng tarmoqni o‘z ichiga 
olgan. Shu nuqtayi nazardan sohaning eksport potensiali salmoqli 
o‘ringa ega bo‘lib, uning rivojlanish yo‘nalishi mavjud strategik 
investor, jahon bozoridagi tovarlar konyunkturasi, biznes rejaning 
samaradorligi, kadrlarning eksport ishlab chiqarish talablariga 
muvofiq kelishiga bog‘liqdir.
To‘qimachilik sanoatini rivojlantirish, zamonaviy yuqori 
texno 
logiyalardan foydalanish va bozor iqtisodiyoti sharoitida 
mavjud xomashyolardan foydalanib, raqobatbardosh sifatli yangi 
turdagi to‘qimalarni ishlab chiqarish dolzarb masalalardan biri 
hisoblanadi.
Iplarni to‘quvchilikka tayyorlash ip va to‘qima ishlab chiqarish 
jarayoni o‘rtasidagi bog‘lovchi texnologik zveno bo‘lib hisoblanadi.
To‘quvchilik ishlab chiqarish texnologik jarayoni asosan 
quyidagilardan: ishlab chiqarilayotgan to‘qimalar assortimenti, 
xomashyo va to‘qimalarning tuzilishidan tashkil topadi.

---

4
Mahsulotning  fizik-mexanik  xususiyatlarini  saqlagan  holda 
ularni tannarxining kamaytirish to‘qimachilik mutaxassislarining 
asosiy vazifasi hisoblanadi. Aynan shuning uchun ham turli xil 
to‘qimachilik iplarini ishlab chiqarishga jorish etish masalasiga katta 
e’tibor qaratiladi.
Kimyoviy iplardan foydalanish darajasining ortib borishi, 
ularning  fizik-mexanik  ko‘rsatkichlari  nafaqat  tabiiy  tolalardan 
qolishmaydi, balki ayrim ko‘rsatkichlari bo‘yicha ulardan yuqoriroq 
hamdir. Bundan tashqari, mahsulot ishlab chiqarishda materiallar 
va mehnat xarajatlarini kamaytirish, xomashyoning arzonligi va 
uzluksiz ta’minlanishi katta rol o‘ynaydi.
Tanda  va  arqoq  iplarining  fizik-mexanik  xususiyatlari  mashina 
va to‘quv dastgohlarining yuqori unumdorlikda ishlashini, ishlab 
chiqarish jarayonining uzluksizligini va to‘qimaga qo‘yilgan 
funksional talablarni ta’minlashi kerak bo‘ladi. Bunday talablarni 
bajarish uchun to‘quv dastgohida qayta ishlashni ta’minlovchi tanda 
va arqoq iplarini tayyorlash talab etiladi.
To‘quv ishlab chiqarish korxonasiga tanda iplari xomashyo 
yigirish tuftagida, g‘altakchalarda, kalavada va bobinalarda 
keltiriladi. Qayta o‘rash jarayonida iplar yigirish tuftagidan 
konussimon yoki silindrsimon bobinaga o‘raladi. Bobinalarga 
o‘ralgan iplar kerakli uzunlikda keyingi tandalash jarayonining 
muqobil kechishini ta’minlashi uchun o‘raladi. Kimyoviy iplar 
asosan bobinalarda keltiriladi.
Iplarni to‘quvchilikka tayyorlashning ko‘pgina texnologik 
jarayonlari murakkab kategoriyaga mansub bo‘lib, ular bir-biriga 
o‘zaro bog‘liq ko‘plab texnologik omillar bilan tavsiflanadi. Uskuna 
va dastgohlarning yuqori unumdorligini, ishlab chiqarilayotgan 
mahsulot sifatining talab darajasida bo‘lishi bevosita muqobil 
tanlangan va o‘rnatilgan texnologik omillarga bog‘liq bo‘ladi.

---

5