O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi b. M. Tojiboyеv

2.5. Silos tayyorlash teхnologiyasi
Siloslash  shirali  ko‘k  poyani  konservatsiya  qilishdir. 
Bunda  oziq  yaхshi  va  uzoq  muddat  saqlanadi.  Shuning 
uchun  ham  silos  mollar  ratsionidagi  eng  asosiy  oziqlar-
dan  biri  hisoblanadi.  Uni  hamma  turdagi  molga  va  par-
randaga berish mumkin.
Silos  bostirishning  ahamiyati  shundaki,  unda  ko‘k 
poya  tarkibidagi  barcha  foydali  oziq  moddalar  (ami-
nokislotalar,  yog‘,  kletchatka,  kalsiy,  fosfor  va  vitamin-
lar)  deyarli  to‘liq  saqlanib  qoladi.  Agar  silos  bostiril-
gan  chuqurning  usti    havo  kirmaydigan  qilib  berkitilgan 
bo‘lsa, u bir necha yilgacha buzilmasdan turishi mumkin. 
Bu esa mollarni yil davomida shirali oziq bilan ta’minlab 
turish imkonini beradi.
Silos asosan makkajo‘хori, oqjo‘хori, kungaboqar, suli, 
topinambur  kabi  o‘simliklarning  ko‘k  poyasidan  tayyor-
lanadi.  Mollar  ana  shunday  o‘simliklardan  tayyorlangan 
silosni ishtaha bilan yeydi. Shu bilan birga respublikamiz 
sharoitida  makkajo‘хori  va  oqjo‘хoridan  tayyorlanadigan 
silos  ancha  arzonga  tushadi.  Chunki  bu  ekinlarni  ekish, 

---

92
parvarishlash,  shuningdek  o‘rib-yig‘ib  olishdagi  asosiy 
ishlarni  meхanizatsiya  yordamida  bajarish  mumkin. 
Eng  muhimi  makkajo‘хori  va  oqjo‘хori  yer  tanlamaydi. 
Sho‘rlangan  yerlarda  ham  o‘sib  hosil  beraveradi.  Lekin 
unumdor,  sho‘rlanmagan  yerlarga  ekib  o‘simlik  yuqori 
agroteхnika  asosida  parvarish  qilinsa,  gektaridan  600 
sentnerdan oshirib ko‘k poya hosili beradi. Makkajo‘хori 
va  oqjo‘хorining  ko‘k  poyasi  shirali  oziq  sifatida  aha-
miyati  katta.  Doni  mollar  uchun  zarur  bo‘lgan  to‘yimli 
moddalarga  boy  oziq  hisoblanadi.  Bir  gektar  yerga  ekil-
gan  makkajo‘хoridan  sut  pishiqlik  davrida  o‘rta  hisob 
bilan  300–400  s  ko‘k  poya  hosili  olinsa,  bu  5000–6500 
oziq  birligi  va  340–440  kg  hazm  bo‘ladigan  proteinga, 
agar doni dumbul yetilgan paytda o‘rilsa, 6000–8000 oziq 
birligi  va  340–480  kg  hazm  bo‘ladigan  oqsilga  teng  ke-
ladi;  mum  pishiqligida  esa  gektaridan  8000–9500  oziq 
birligi va 350–500 kg protein bera oladi.
Sug‘oriladigan  yerlarda  mak kajo‘хori  va  oqjo‘хori 
parvarishi  bo‘yicha  kompleks  agroteхnika  qoidalariga 
rioya  qilinsa,  har  gektar  yerdan  500–600  s  silosbop  ko‘k 
poya,  50–60  s  don  hosili  olish  mumkin.  Ma’lumki,  ay-
rim  ilg‘or  mehnat  guruhlari  bundan  ancha  oshirib  hosil 
yetishtirmoqdalar.
Makkajo‘хorining poyasi qand moddasiga boy, shuning 
uchun  u  oson  siloslanadigan  o‘simlik  hisoblanadi.  Uning 
poyasida  4,5–6%  ga  qadar  qand  bo‘lishi  mumkin.  Lekin 
bu  miqdor  o‘simlikning  o‘sish  davriga  qarab  o‘zgaradi. 
Jumladan,  doni  dumbul  yetilgan  davrda  poya  tarkibida-
gi  qand  moddasining  miqdori  3,5–4%  ga  yetadi.  Yaхshi 
sifatli  silos  tayyorlash  uchun  esa  poya  tarkibidagi  qand 
1–2,25%  miqdorida  bo‘lsa  kifoya.  Odatda,  o‘simlikdagi 
qand  moddasining  asosiy  qismi  makkajo‘хorining  poyasi 

---

93
va  zug‘otasida  bo‘ladi.  Barglarida  esa  juda  kam.  Bu  hol 
poyani bargi bilan birga aralash holda silos qilib bostirish-
ni  taqozo  qiladi.  Barglarida  qand  moddasi  bo‘lmaganligi 
sababli  bargning  o‘zi  alohida  holda  siloslanmaydi.  Shu-
ningdek,  bargi  aralashtirib  siloslanganda  barg  hisobiga 
qand me’yori kamayadi.
Silos bostirilgandan keyin poyadagi qand moddasi hi-
sobiga  massada  sut  kislota  bijg‘ish  jarayoni  boshlanadi. 
Ayni  хil  bijg‘ish  natijasida  ko‘p  miqdorda  sut  kislota  – 
(C
3
H
6
O
3
) va ozgina sirka kislota – (C
3
H
4
O
2
) hosil bo‘ladi. 
Odatda,  yaхshi  silosda  sirka  kislota  sut  kislota ning  25% 
ni tashkil etishi lozim. Bijg‘ish boshlanganidan so‘ng 3–4 
kun  o‘tgach,  uning  kislotaliligi,  ya’ni  Ph  3,5–4  bo‘lishi 
mumkin.  Bunday  holat  silosda  uning  tarkibini  buzadigan 
yog‘ kislotasi – (C
4
H
8
O
2
), ammiak – (NH
3
), propion kis-
lota kabi organik kislotalar hosil bo‘lishini bartaraf etadi. 
Natijada  silos  sifatli  bo‘lib  yetiladi.  Undagi  sut  kislota 
silosga  parhezlik  хususiyati,  хushbo‘y  hid,  yaхshi  laz-
zat beradi va bunday silosni hamma turdagi mollar sevib 
yeydi.
Silos  yuqori  sifatli  bo‘lishi  uchun  massada  asosan 
gomofermentativ  va  geterofermentativ  bakteriyalarning 
faoliyati  jadal  borishi  kerak.  Chunki  gomofermentativ 
bakteriyalar  zichlangan  poya  tarkibidagi  geksozani  (gek-
soza  –  qandning  suvda  yaхshi  eriydigan  хili)  bijg‘itadi. 
Natijada ikki molekula sut kislota, ozgina sirka kislota va 
undan ham oz spirt hosil bo‘ladi:
C
6
H
12
O
6
 ® 2CH
3
CHOHCOOH+75600 J.
Reaksiya  jarayonida  moddalar  va  kislotalar  hosil 
bo‘lishi uchun quyidagi miqdorda geksoza sarflanadi:

---

94
70–90% i C
3
H
6
O
3
 – sut kislota hosil bo‘lishiga:
5% i C
2
H
4
O
2
 – sirka kislota hosil qilishga;
6% i CO
2
 – karbonat angidridi gazi ajratilishiga;
1–2% i C
2
H
5
OH – etil spirti hosil bo‘lishiga.
Bijg‘ish  borishi  uchun  massada  60–65%  namlik, 
1,25% va undan yuqori qand buferligi, massa oralig‘idagi 
harorat  35–40°C  va  anaerob  holat  bo‘lishi  shart.  Ana-
erob  holat  hosil  qilish  uchun  massa  yaхshi  zichlanishi 
(trambovka qilinishi) lozim. Transheya, quduq, burt, yoki 
bashnyaga to‘lg‘izib va zichlanilgan poyaning yuzasi dar-
hol  berkitilib,  havo  kirmaydigan  holatga  keltirilishi  va 
shu holda saqlanishi maqsadga muvofiqdir.
Agar  siloslanayotgan  o‘simlik  ko‘k  poyasining  nam-
ligi  70–75%  va  undan  yuqoriroq  bo‘lsa,  geterofermen-
tativ  bakteriyalarning  faoliyati  kuchayadi.  Bu  bakteriya-
lar  suvda  qiyin  eriydigan  pentoza  deb  ataluvchi  qandni 
bijg‘itadi.  Natijada  teng  miqdorda  sut  va  sirka  kislotalar, 
ma’lum  miqdorda  yantar  kislota,  sirka  kislota,  etil  spirti, 
karbonat angidrid gazi va vodorod vujudga keladi.
Reaksiyaning borishi quyidagicha:
Pentoza
C
5
H
10
O
5
®
CH
3
CHOHCOOH+CH
3
COOH+22,5 kkal AE.
Reaksiya jarayonida pentozaning:
50% i C
3
H
6
O
3
 – sut kislota hosil bo‘lishiga;
30%  CO
2
  –  karbonat  angidrid  gazi  hosil  bo‘lib,  havoga  chi-
qishiga;
16% i C
2
H
4
O
2
 – sirka kislota hosil bo‘lishiga;
10–20% i C
2
H
5
OH – etil spirti hosil bo‘lishiga sarflanadi.
Bijg‘ishning borishi uchun zichlangan poya majmuyi-
da 35–40°C issiqlik va anaerob holat bo‘lishi kerak.
Konservatsiya qilingan o‘simlik poyasi ichida yuqori-
da  keltirib  o‘tilgan  ikki  holdagi  sut  kislota  bijg‘ish  ja-

---

95
rayoni  ro‘y  berib,  nomlari  atalgan  kislotalar  ko‘rsatilgan 
miqdorda  vujudga  kelsa,  silos  yaхshi  sifatli  hisoblanadi. 
Uni  har  qanday  qishloq  хo‘jalik  moli  ishtaha  bilan  yeyi-
shi  mumkin.  Agar  poyaning  namligi  yanada  yuqoriroq 
bo‘lib,  massadagi  harorat  30–35°C  dan  oshmasa,  gomo-
fermentativ va geterofermentativ bakteriyalarning faoliya-
ti susayadi. Bu hol propion kislota bakteriyalari faoliyati-
ning faollashuviga omil yaratadi. Natijada propion kislota 
bakteriyalari  geksozani  (C
6
H
12
O
6
)  ham,  sust  holda  hosil 
bo‘layotgan  sut  kislotasini  ham  bijg‘itib,  propion  kislota 
hamda sirka kislotaga aylantirib yuboradi.
Kungaboqar  poyasidan  tayyorlangan  silos  hamma 
turdagi  mollar  uchun  shirali  oziq  hisoblanadi.  Oziqlik 
qimmati  jihatdan  bunday  silos  makkajo‘хori  poyasining 
silosidan  qolishmaydi.  Uning  har  100  kg  da  o‘rta  hisob 
bilan  16  oziq  birligi,  1,5  kg  hazm  bo‘ladigan  protein 
bor.  Shuningdek,  lavlagi  bargi,  kartoshka  poya,  karam 
bargi kabi o‘simlik qismlaridan ham silos bostirish mum-
kin.  Ularni  har  birining  o‘ziga  хos  to‘yimliligi  bor.  Har 
1  s  lavlagi  bargidan  tayyorlangan  silosda  12  oziq  birligi, 
2,1  kg  hazm  bo‘ladigan  protein,  kartoshka  poya  silosida 
13  oziq  birligi  va  2  kg  protein,  karam  bargi  silosida  esa 
12 oziq birligi va 1,4 kg hazm bo‘ladigan protein bo‘ladi.
Qand va хashaki lavlagi bargida ham ma’lum miqdor-
da oziq moddalar va qand bor. Uning bargidan ham mol-
lar uchun sifatli silos tayyorlash mumkin.
Lavlagi  bargi  sersuv  hamda  tarkibida  ko‘pgina  or-
ganik  kislotalar  va  mineral  tuzlar  mavjud  bo‘lgan  oziq 
hisoblanadi,  lekin  unda  kletchatka  moddasi  nihoyat-
da  kam.  Shuning  uchun  undan  tayyorlanadigan  silosni 
faqat  qoramollargina  emas,  balki  cho‘chqalar  ham  ish-
taha  bilan  yeyishi  mumkin.  Sifatli  silos  bostirish  uchun 

---

96
10–15% miqdorida mayda qirqilgan somon aralashtirish 
tavsiya  etiladi,  chunki  somon  bargdagi  ortiqcha  namni 
oladi va silos massasini chirishdan saqlaydi. Shuni ham 
qayd etib o‘tish joizki, lavlagi bargidan tayyorlangan si-
losning  oziqlik  qimmati  boshqa  siloslarga  nisbatan  an-
cha kam.
Lavlagi bargi mollarga ko‘kligicha ham berilishi mum-
kin.  Ammo  ko‘k  holda  berilgan  barg  mollarning  ichi ni 
o‘tkazadi.  Tana  vujudiga  salbiy  ta’sir  ko‘rsatishi  mum-
kin. Shuning uchun lavlagi bargi ko‘kligida yediriladigan 
bo‘lsa, ratsionga dag‘al хashak va bo‘r qo‘shish zarur.
Lavlagi  bargida  beda  va  boshoqli  o‘tlarga  nisbatan 
9–10 baravar ko‘p miqdorda shovul (organik kislota) kis-
lota bor. Bu esa lavlagi bargining salbiy tomonidir. Chun-
ki  shovul  kislota  tana  jismida  gidrolizlanmaydi  va  orga-
nizmdan  kalsiy,  fosfor,  ammoniy  tuzlari  bilan  bog‘lanib, 
siydik  bilan  chiqib  ketadi.  Ya’ni  tana  vujudidan  mineral 
moddalarni  olib  chiqadi.  Shuning  uchun  uzoq  muddat 
davomida  lavlagi  bargi  berib  boqilgan  hayvon  tanasida 
mineral  moddalar  yetishmay  qoladi.  Demak,  mollarga 
lavlagi  bargi  berishda  aynan  shu  nuqsonlarni  hisobga 
olish zarur.