O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o. Murtazayev, F. Axrorov qishloq xo’jaligi

1- jadval

Samarqand viloyatidagi barcha toifadagi xo’jaliklarda1 s. mahsulotlardan olinadigan foyda (2008-2014 yy.)*

№	Mahsulot-lar	Yillar							2014 yil 2008 yilga nisbatan o’zgarish
		2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014		+,–	%
1.	G’alla	3500	3300	4500	8400	4200	6600	6800		3300	1,9 m
2.	Paxta	6100	3600	11300	14900	5100	10400	8700		2600	1,4 m
3.	Tamaki	35700	34000	63300	69800	68200	27800	65000		29300	1,8 m
4.	Sabzavot	4360	2800	4000	5550	6960	9340	11900		7540	2,7 m
5.	Kartoshka	10100	8700	9700	11800	16500	19300	24200		14100	2,4 m
6.	Poliz	3200	3500	4500	6900	6300	9200	11600		8400	3,6 m
7.	Meva	4700	6400	6200	10100	13500	21300	23100		18400	4,9 m
8.	Uzum	6800	8100	8500	12100	16300	30800	24500		17700	3,6 m
9.	Go’sht	30000	27200	53300	63300	65200	86800	77500		47500	2,6 m
10.	Sut	7300	3900	5400	7800	7700	10200	7300		0	0
11.	Tuxum	3400	3600	4300	5800	5800	7200	6600		3200	1,9 m
12.	Pilla	4800	5100	7700	19200	31400	37900	38500		33700	8,0 m

^* O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi. Yillik statistik to’plam. Toshkent 2013 yil va O’zbekiston qishloq xo’jaligi. Toshkent 2015 to’plam materiallari.
Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish rentabelligining mutloq ko’rsatkichi bilan bir qatorda uning nisbiy ko’rsatkichidan ham foydalaniladi. Bu ko’rsatkich o’zida rentabellik normasi va foyda normasini ifoda etadi.

Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish rentabelligining mutloq ko’rsatkichi bilan bir qatorda uning nisbiy ko’rsatkichidan ham foydalaniladi. Bu ko’rsatkich o’zida rentabellik normasi va foyda normasini ifoda etadi.

Qishloq xo’jaligi korxonalari mahsulotlari o’simlikchilik va chorvachilik tarmoqlari doirasida ayrim ekinlar va chorva hayvon turlari doirasida, ayrim mahsulot ishlab chiqarish va sotish harajatlari rentabelligi aniqlanadi. Bu ko’rsatkichni ishlab chiqarish, saqlash, qayta ishlash va sotish jarayonlarida qilingan harajtlarning qoplash muddatlarini aniqlashda universal deb hisoblanadi.

Shu bilan birga foyda samaradorlikni yagona va butun qamrab oluvchi ko’rsatkich hisoblanmaydi. Yangidan yaratilgan qiymatning bir qismi sifatida, u moddiy ishlab chiqarish sohasidagi xodimlar qo’shimcha mehnati bilan yaratilgan qo’shimcha mahsulotni pulda ifodalangan qismini ifodalaydi. Uning miqdori ma’lum darajada mahsulot bahosi darajasining asoslanganligiga bog’liq. Bundan tashqari, foyda strukturaviy o’zgarishlarga, yuqori rentabelli mahsulot turlarini ishlab chiqarishni ko’paytirish yo’li bilan va past rentabelli mahsulot ishlab chiqarishni qisqartirish yo’li bilan ham oshishi mumkin. Rentabellikning absolyut ko’rsatkichi foydaning absolyut miqdorida ifodalanadi.

Foydaning absolyut miqdori muhim ahamiyatga ega, u iqtisodiy rag’batlantirish fondini vujudga keltirishning miqdoriga bog’liq. Shu bilan birga foydaning absolyut miqdori ishlab chiqarish faoliyatninig iqtisodiy natijalarini to’la baholashga imkon bermaydi. Amaliyotda ishlab chiqarishda har turdagi mahsulotdan foydaning absolyut miqdori ko’p yoki oz olinishi mumkin. Ikki holatda ham mahsulot ishlab chiqarish rentabelli bo’ladi, lekin uning darajasi turlicha bo’lishi mumkin, chunki bu tannarxga bog’liq. Shuning uchun o’tmish iqtisodchilar shunday deb yozadilar: «Boylik darajasi - mahsulotning absolyut miqdori bilan emas, qo’shimcha mahsulotning nisbiy miqdori bilan o’lchanadi». Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish rentabelligini to’la xarakterlash uchun nisbiy ko’rsatkichlardan ham foydalaniladi: rentabellik darajasi va foyda normasi. Rentabellik darajasi sof foydani kommersiya tannarxiga bo’lish orqali aniqlanadi va foizlarda quyidagi formulalar bilan hisoblaniladi:

Rentabellikni hisoblash O’zbekiston Respublikasining korxonalar bankrotligi va sanasiyalari masalalari bo’yicha hukumat komissiyasi tomonidan(1997 yil17 aprel 4-son buyrug’i)hamda O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi bilan (1997 yil 30 may) kelishilgan holda ishlab chiqilgan “Korxonaning moliyaviy tahliliga doir uslubiy tavsiyalar (instruksiya)” bo’yicha olib boriladi. Ushbu yo’riqnoma bo’yicha rentabellikning quyidagi ko’rsatkichlari hisoblanadi:

1.Mahsulot sotishning rentabelligi koeffisiyenti, sotilgan mahsulot birligiga qancha foyda to’g’ri kelishini ko’rsatadi. Bu koeffisiyent narx belgilash siyosatidagi o’zgarishlarni va xo’jalik yurituvchi subyektning sotilgan mahsulot tannarxini nazorat qilib turish qobiliyatini ko’rsatadi. Koeffisiyent dinamikasi narxlarni qayta ko’rib chiqish yoki moddiy zahiralardan foydalanish ustida nazoratni kuchaytirish zarurligidan dalolat beradi. Uning pasayishi turli sabablarga ko’ra korxona mahsulotlariga bo’lgan talabning pasayganligini ko’rsatadi. Rentabellikning ushbu ko’rsatkichi quyidagicha hisoblanadi:

Bu yerda: F(Z)-sotishdan olingan foyda(zarar), so’m;

T-pul tushumi, so’m.

Agar mahsulot sotish rentabelligi koeffisiyenti hisobot davrida 0 dan kam qiymatga ega bo’lsa, unda qishloq xo’jaligi korxonasi bu ko’rsatkich bo’yicha zarar bilan ishlaydi deb hisoblanadi.

2.Asosiy vositalar va oborotdan tashqari boshqa aktivlarning rentabelligining koeffisiyenti asosiy vositalar va oborotdan tashqari boshqa aktivlardan foydalanish samaradorligini aks ettiradi, ya’ni qishloq xo’jaligi korxonasining moliyaviy xo’jalik faoliyatida ishlatadigan aktivlardan foyda yoki zarar ko’rish darajasini ko’rsatadi:

bunda, SF(Z)-soliqqa tortishga qadar bo’lgan foyda(zarar), so’m;

A₁-uzoq muddatli aktivlar, so’m.

Agar aktivlarning rentabelligi koeffisiyenti (zararlilik ko’rsatkichi) hisobot davrida 0 dan kam qiymatga ega bo’lsa, unda qishloq xo’jaligi korxonasi bu ko’rsatkich bo’yicha zarar bilan ishlaydi deb hisoblanadi.

3.Xususiy kapitalning rentabelligi koeffisiyenti, o’z kapitalidan foydalanish samaradorligini ko’rsatadi. Koeffisiyent dinamikasi korxona aksiyalari kotirovka darajasiga ta’sir qiladi. Bu koeffisiyent darajasi investisiya qilgan kapitaldan foydalanish samaradorligini belgilash va bu ko’rsatkichni ushbu mablag’larni boshqa qiymatli qog’ozlarga sarflashdan olishi mumkin bo’lgan daromad bilan pasayishi ham mahsulotlarga talabning pasaygani va aktivlarning ortiqcha to’planib qolganligidan dalolat beradi:

Bunda, Xkq- qishlok xo’jaligidagi xususiy kapital qiymati, so’m.

Agar xususiy kapital rentabelligi koeffisiyenti 0 dan kichik bo’lsa, unda qishloq xo’jaligi korxonasi ushbu ko’rsatkich bo’yicha zarar bilan yakunlangan hisoblanadi.

4.Permanent kapitalning rentabelligi koeffisiyenti, korxona faoliyatiga sarflangan kapitaldan (o’zining va qarzga olingan) foydalanish samaradorligini aks ettiradi.

bunda, P₁-o’z mablag’lari, so’m.

Agar permanent kapital rentabelligi koeffisiyenti 0 dan kichik bo’lsa, korxona ushbu ko’rsatkich bo’yicha iqtisodiy nochor hisoblanadi.

5.Kapital umumiy aylanuvchanligining rentabelligi koeffisiyenti korxona butun kapitalining aylanish tezligini aks ettiradi. Uning o’sishi korxona mablag’lari oborotining jadallashganligini yoki narxlarning infilyasion o’sishini anglatadi.

bunda: BYa - balans yakuni

Agar kapital umumiy aylanuvchanligining rentabelligi koeffisiyenti 0 dan kichik bo’lsa, korxona ushbu ko’rsatkich bo’yicha iqtisodiy nochor hisoblanadi.

Rentabellikning ko’rsatkichlari ichida sotilgan mahsulotlarning tannarxiga kiritilgan xarajatlar rentabelligi universal ko’rsatkich hisoblanadi. Bu ko’rsatkichni ayrim korxona, tarmoq va mahsulotlar bo’yicha hisoblash mumkin.