O’zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus talim vazirligi nizomiy nomidagi tdpu tabiiy fanlar fakulteti

3.Kislorodsiz kislotalar xossalari

Kislotalar suyuqliklar yoki qattiq moddalar bo`ladi. Ko'pchilik kislotalar suvda yaxshi eriydi. Ularning eritmalari nordon ta’mli bo`liad i, o'simlik va hayvon to'qimalarini yemiradi, lakmusning ko'k rangini qizilga o'zgartiradi.

Elektrolitik dissotsilanish nazariyasiga ko‘ra, kislotalarning barcha umumiy xossalari (nordon ta ’mi, indikator rangini o‘zgartirishi, asoslar, oksidlar, tuzlar bilan o ‘zaro ta ’siri) vodorod ionlari H⁺, aniqrog‘i gidroksoniy ionlari H₃0⁺ borligi tufaylidir.
4.Kislorodsiz kislotalarning muhim birikmalari

Kislorodsiz kislotalarning muhim birikmalaridan biri bu xlorid kislota hisoblanadi.

Xlorid kislota,HC1 - bir asosli kuchli kislota; vodorod xloridning suvdagi eritmasi. Rangsiz tiniq suyuqlik, vodorod xlorid hidi keladi.

Xlorid kislotaning maksimal konsentratsiyasi 36% dan oshmaydi, bunday konsentratsiyadagi eritmaning zichligi 1180 kg/m³, u havoda tutaydi.

XVI-asrning oxirida xlorid kislota osh tuzini temir kuporosi bilan qizdirib olingan.

4NaCl + FeSO₄*5H₂O → Na₂SO₄ + 2HCl +FeCl₂ + 4H₂O

XVII-asr o`rtalarida nemis kimyogari I. Glauber NaCl ga H₂SO₄ taʼsir ettirib xlorid kislota olgan.

4NaCl + H₂SO₄ → Na₂SO₄ + 2HCl

Sanоatda xlorid kislota olish usullari ana shu reaksiyalarga asoslangan. NaCl bilan konsentrlangan H₂S0₄ orasidagi o'zaro ta’sir reaksiyasiga asoslangan usul sulfatli usul deyiladi; vodorodning xlorda yonish reaksiyasiga asoslangan usul sintetik usul deyiladi.

Ikkala holda ham da olingan vodorod xlorid maxsus yuttirish minoralarida suvga yuttiriladi. Shuningdek, sanoatda xlorid kislota Cl₂ va H₂ ni biriktirish yo`li bilan ham olinadi.

Organik birikmalarni xlorlashda yonaki mahsulot sifatida ko`p miqdorda HC1 hosil bo`ladi. 24% va undan ortiq HCl bo`lsa, "konsentrlangan" kislota deyiladi.

Laboratoriya sharoitida vodorod xlorid natriy xloridni konsentrlangan sulfat kislota bilan o'zaro ta ’sir ettirib olinadi. Bunda vodorod xlorid va nordon tuz (natriy gidrosulfat) hosil bo`ladi:

                                  NaCl + H₂S0₄ → HCl + NaHS0₄

Xlorid kislota kuchli kislota u suvdagi eritmasida H⁺ va C1^- ionlarga to`la dissotsilanadi.

HCl → H⁺ + C1^-

Xlorid kislota turli metall xloridlari va xlorli organik mahsulotlar olishda, metallar sirtiga ishlov berishda, turli xil idishlarni, burg`ilash trubalarini karbonatlar, oksidlar va boshqalardan tozalashda, metallurgiyada" rudalarga ishlov berishda, ko`nchilik sanoatida terini oshlashda, laboratoriyalarda ishlatiladi. Xlorid kislota shisha ballonlarda yoki ichiga rezina qoplangan metall idishlarda saqlanadi va tashiladi.

Xlorid kislota kuchli kislota bo`lgani uchun kislotalarning barcha xossalariga ega. Ko'pchilik metallmaslar xlorid kislota bilan reaksiyaga kirishadi. Masalan,

2HCl + F₂ → 2HF + Cl₂

6HCl (kons.) + 3I₂ + 2HNO₃ (kons.) → 6ICl + 2NO↑ + 4H₂O    (60-80°C)

4HCl + O₂ → 2H₂O + Cl₂ (до 600°C, kat. CuCl₂)

6HCl + P₄ → 2PH₃ + 2PCl₃ (300°C)

HCl + NH₃ → NH₄Cl

Ko'pchilik metallar xlorid kislota bilan reaksiyaga kirishadi.

2HCl + Cr → CrCl₂ + H₂↑

12HCl + 4Cr + 3O₂ → 4CrCl₃ + 6H₂O

4HCl (k.) + Pb → H₂PbCl₄ + H₂↑

4HCl + 2Cu + O₂ → 2CuCl₂ + 2H₂O
2HCl (issiq.) + Cu → CuCl₂ + H₂ ( 600-700°C)

4HCl (suy.) + 2Hg + O₂ → 2HgCl₂ + 2H₂O

6HCl (kons.) + 3Hg + 2HNO₃ (kons.) → 3HgCl₂ + 2NO↑ + 4H₂O

4HCl + 2Ag → 2H[AgCl₂] + H₂↑

2HCl (kons., iss.) + Pt + 2Cl₂ → H₂[PtCl₆]
18HCl (kons.) + 3Pt + 4HNO₃ (kons.) → 3H₂[PtCl₆] + 4NO↑ + 8H₂O

4HCl (kons.) + Au + HNO₃ (kons.) → H[AuCl₄] + NO↑ + 2H₂O

Xlorid kislota suvda eriydigan va suvda erimaydigan asoslar bilan reaksiyaga kirishadi.

HCl + KOH → KCl + H₂O

2HCl + Ca(OH)₂ → CaCl₂ + 2H₂O

HCl + NH₄OH → NH₄Cl + H₂O

3HCl + Al(OH)₃ → AlCl₃ + 3H₂O

3HCl + Fe(OH)₃ → FeCl₃ + 3H₂O

2HCl + Cu(OH)₂ → CuCl₂ + 2H₂O

Xlorid kislota ko'pchilik asosli tuzlar, o’rta tuzlar bilan kislotali tuzlar bilan reaksiyaga kirishadi.