O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti shahrisabz filiali

Suv toshqini
ham Markaziy Osiyoda uchraydigan tabiiy ofatlar ichida yeng xavflisi 
hisoblanadi. Suv toshqini – daryo, ko’l, xovuz-lardagi suv sathining keskin ko’tarilishi 
natijasida ma'lum uchastkadagi yerlar suv tagida qolishiga aytiladi. 
Suv toshqiniga turli omillar sabab bo’ladi: 
1)
Kuchli yomg’ir yog’ish oqibatida (jala, sel quyishi); 
2)
Qorlarning surunkali erishi natijasida; 
3)
Kuchli shamol esishi natijasida; 
4)
Suvlardagi muzliklarni yig’ilib, damba hosil qilishi;
5) Tog’ jinslariniig nurashi, surilishi yoki boshqa sabablar bilan suv saqlash omborlarining 
dambalari buzilishi oqibatida. 
Kuchli yomg’ir yog’ishi natijasida suvlarning sathi keskin ko’tarilib, daryo, ko’llarga 
sig’maydi va natijada ekin maydonlarni, turar joy massivlarini, yo’llarni suv bosadi va ularni 
izdan chiqaradi. Bulardan tashqari elektroenergiya, aloqa uzatgichlar, melliorativ sistemalar 
ishdan chiqadi, chorva mollari, qishloq xo’jalik ekinlari yuk bo’lib ketadi, xom ashyolar, 
yokilgi, oziq-ovqatlar, mineral o’g’itlar va boshqalar buziladi yoki yo’q bo’lib ketadi. Buning 
natijasida juda katta moddiy zarar ko’rilib, insonlar o’limiga sabab bo’ladi. 
Suv toshqini ofati Markaziy Osiyo ning turli joylarida, jumladan O’zbekistonda ham
tez-tez bo’lib turadi. Masalan, 1992-95 – yillarda ko’pgina viloyatlarda Xorazm, Buxoro, 

---

124 
Surxandaryo, Kashkadaryo, Jizzax, Sirdaryo va boshqa joylarda juda katta ekin maydonlari suv 
ostida qolib, oqibatda katta mikdorda moddiy zarar ko’rdi. 
Oqar daryolarda suvlarning satxida muzliklar xosil bo’lishi va bu muzliklar yig’ilib 
suvning oqimiga qarshi to’siqlar (damba) xosil qilishi natijasida ham suv toshqini bo’ladi. Bu 
xildagi toshqin 1992-yilda Qoraqalpog’iston Respublikasida Amudaryo oqib o’tadigan uchta 
rayonda kuzatildi. Bu ofatning oldini olish uchun hamma omillar bajarila bordi va oxir-oqibatda 
harbiy samalyotlar yordamida to’siqq bolib turgan muz to’g’onlarini portlatish yo’li bilan 
amalga oshirildi. Bunday holatlardagi suv toshqini dunyo mikyosida tez-tez bo’lib turadi. Yana 
suv toshqiniga suv saqlanadigan omborlarning dambalari turli sabablar bilan buzilishi oqibatida 
ham sodir bo’ladi. Masalan, O’zbekistonda mana shunday suv saqlanadigan omborlar soni 27ta 
bo’lib, ulardan 10tasi Respublikamiz chegarasidan tashqarida joylashgan. Jumladan Chorvok 
suv omborida 2 mlrd/m
3
suv saqlanib, agar uning platinasi buziladigan bo’lsa suv 5-6 m. 
qalinlikda 46 km/soat tezlik bilan harakatlanib Toshkent shahri batamom suv ostida qolishi 
mumkin. Shunga o’xshash katta hajmdagi suv Qayroqum suv omborida 4 mlrd/m
3
, Tuya-Moyin 
suv omborida 5 mlrd/m
3
va boshqalarda saqlanadi. Shuning uchun bunday ombor-larni saqlash 
uchun hamma turdagi omillar ishlab chiqilgan bo’lishi zarur.