O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Hujayra elementlari.
Mezogleyada yulduzsimon hujayralar, skleroblastlar va 
amyobatsitlar joylashgan (28-rasm). Yulduzsimon hujayralar tayanch - kollentsitlar hisoblanadi. 
Skleroblastlar skelet elementlarini hosil qiladi. Amyobatsitlar- harakatchan hujayralar: ularni 
xoanotsitlardan olingan oziqni hazm qiluvchi hujayralarga va ixtisoslashmagan rezerv hujayralar 
— arxeotsitlarga ajratish mumkin. Arxeotsitlar barcha ko‘rsatilgan hujayralarni, jumladan, jinsiy 

---

hujayralarni ham hosil qilish xususiyatiga ega. G‘ovaktanlilar tanasidagi deyarlik barcha 
hujayralar biri ikkinchisini hosil qilishi mumkin. Masalan, xoanotsitlar xivchinini tashlab 
mezogleyaga o‘tishi va amyobatsitlarga aylanishi yoki aksincha - arxeotsitlar xoanotsitlarga 
aylanishi mumkin. Bu hol g‘ovaktanlilarning juda sodda tuzilishi, hujayralari to‘liq 
ixtisoslashmaganligini ko‘rsatadi. 
Odatda g‘ovaktanlilarning nerv sistemasi bo‘lmaydi. Ayrim zoologlar mezogleyada 
o‘simtalari orqali o‘zaro bog‘langan yulduzsimon hujayralarni aniqlashgan. Lekin ularning nerv 
funktsiyasi aniqlanmagan. 
Fiziologiyasi.
Suv tana sirtidagi teshikchalardan mayda naychalar orqali paragastral 
bo‘shliqqa o‘tadi,k ohak skeletli g‘ovaktanlilarda xoanotsitlar oziqning faqat bir qismini 
amyobatsitlarga uzatadi. Oziqning asosiy qismi esa xoanotsitlarning o‘zidagi vakuollar ichida 
hazm bo‘ladi. Ayrim g‘ovaktanlilarda xoanotsitlar faqat gidrokinetik (suvni haydash) funktsiyani 
bajaradi. Oziq zarralarini amyobatsitlar bevosita naylardagi suvdan tutib oladi. 
G‘ovaktanlilar harakatsiz, tanasi shaklini deyarli o‘zgartirolmaydigan hayvonlar. Faqat 
tashqi teshiklari - porotsitlar sitoplazmasining qisqarishi tufayli bir oz torayishi mumkin. Ayrim 
g‘ovaktanlilar maxsus hujayralar — miotsitlar yordamida oskulumini xam asta-sekin qisqartirish 
xususiyatiga ega. G‘ovaktanlilar ta‘sirni sezmaydi. Bu hol ularda nerv sistemasining bo‘ 
lmasligini ko‘rsatadi.
Skeleti.
Ko‘pchilik g‘ovaktanlilarning ohak yoki ohak-toshdan iborat qattiq skeleti 
bo‘ladi. Bir qancha g‘ovaktanlilarning skeleti ohak va kremnezyom aralashmasidan iborat. 
G‘ovaktanlilar orasida spongin deb ataladigan shoxsimon yumshoq skeletga ega bo‘ lgan 
vakillari ham bor. Skelet elementlari mezogleyada joylashadi. G‘ovaktanlilarning mineral skeleti 
ignaga o‘xshash mikroskopik tanachalar- spikulalardan iborat. Spikulalar skelet hosil qiluvchi 
hujayralar-skleroblastlarda hosil bo‘ladi. Skleroblastlar o‘lgandan so‘ng spikulalar bevosita 
sitoplazmaning o‘zida joylashadi. Skeletlar shakli har xil; ular bir o‘qli, uch o‘qli, to‘rt o‘qli va 
ko‘p o‘qli deb ataladigan to‘ rt guruhga bo‘linadi. 
Muguz spongin skelet mezogleyda shoxlanadigan sariq rangli tolalardan iborat. Spongin 
kimyoviy jihatdan ipakka yaqin, tarkibida 14% gacha yod bo‘ladi. Spongin skelet hujayralardan 
tashqarida mezogleyada hosil bo‘lishi bilan mineral skeletdan farq qiladi. Elektron mikroskopiya 
spongin tolalarini juda ingichka submikroskopik fibrillardan iborat ekanligini ko‘rsatadi. Bu 
jihatdan spongin yuksak sutemizuvchilar biriktiruvchi to‘ qimasidagi kollagen tolalarga 
o‘xshaydi.