O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

(Enchytraeus)
tuproqda hayot kechiradi. Yomg‘ir chuvalchanglari 
(Lumbricomorpha)
turkumi 
chuchuk suv havzalari va ayniqsa, tuproqda keng tarqalgan. Tanasining uzunligi bir necha smdan 
(
Eisena
) ayrim tropik turlari 
(Megascolicidae)
fla 2,5 m ga yetadi. O‘rta Osiyoda 20 dan ortiq 
turlari uchraydi. Sug‘oriladigan yerlarda 
Nicodrilus caliginosus
ko‘p uchraydi. Chuchuk suv 
qisqichbaqalarida "qisqichbaqa zulugi" deb ataladigan chuvalchang 
(Branchiobdella)
parazitlik 
qiladi. 
Zuluklar (Hirudinea) sinfi
 
Zuluklar - odatda hayvonlar qonini so‘rib, ektoparazitlik qiladi yoki yirtqich hayot 
kechiradi. Dengiz, chuchuk suv, ba‘zan quruqlikda yashaydi. 400 ga yaqin turi ma‘lum. Yashash 
muhiti zuluklarning tashqi va ichki tuzilishiga katta ta‘sir ko‘rsatadi. Quyida ektoparazit 
zuluklarning tuzilishi keltiriladi. 
Tashqi tuzilishi. Zuluklar boshqa halqali chuvalchanglardan keskin farq qiladi (87-rasm). 
Ularning tanasi dorzoventral yo‘nalishda sezilarli yassilangan. Terisida hechqandy o‘simtalar 
bo‘lmaydi. Faqat sodda tuzilgan qadimgi va qildor zuluklarning dastlabki beshta bo‘g‘imida 
kamtuklilarnikiga o‘xshash qillar bo‘ladi. Tanasining oldingi va keyingi uchida bittadan 
so‘rg‘ichlari bor. Oldingi so‘rg‘ichi og‘iz teshigini o‘rab turadi,nisbatan kuchli rivojlangan 
keyingi so‘rg‘ichi ustida anal teshigi bo‘ladi. Ikkala so‘rg‘ich ham qorin tomoniga bir oz siljigan. 
Zuluklar tanasi segmentlari boshqa halqalilarga nisbatan doimiy bo‘ladi. Ko‘pchilik 
zuluklar tanasi 33 (Acanthobdella turkumi vakillarida 30) segmentdan iborat. Ulardan dastlabki 
4 tasi birga qo‘shilib oldingi so‘rg‘ichni, oxirgi 7 ta segmentlar esa keyingi so‘rg‘ichni hosil 
kiladi. Lekin zuluklarning haqiqiy ichki tana segmentlari soni tashqi segmentlar soniga moye 
kelmaydi. Odatda bitta haqiqiy segmentga 3 tadan 5 tagacha tashqi segmentlar to‘g‘ri keladi. 
Tashqi bo‘g‘imlar faqat tana qoplag‘ichi, qisman muskullarga tegishli bo‘ladi. 
Zuluklar tanasi qalin kutikula bilan qoplangan. Kutikula ostidagi epiteliyda shilimshiq 
bezli hujayralar ko‘p. Epiteliy hujayralar asosida pigment hujayralari joylashgan. Zuluklar tanasi 
rangi ana shu pigment xujayralar bilan bog‘liq. Epiteliy ostida halqa va boylama muskullar 
joylashgan. Ichki organlar oralig‘i g‘ovak parenxima bilan to‘lgan. Faqat qildor zuluklari voyaga 
yetgan davrida selom bo‘ladi. Boshqa zuluklarda selom lakunar nay shaklida toraygan bo‘ladi. 

---

Ichki tuzilishi. 
Hazm qilish sistemasi
oldingi, o‘rta va orqa ichakdan iborat (88-rasm). 
Og‘iz oldingi so‘rg‘ichi tubida joylashgan bo‘ lib og‘iz bo‘shlig‘iga, keyin halqumga ochiladi. 
Xartumli zuluklarda halqum muskulli nay, ya‘ni xartumni hosil qiladi. Xartum og‘izdan 
chiqarilib, o‘ljasini tutish uchun xizmat qiladi. Jag‘li zuluklarning og‘iz bo‘shlig‘ida 3 ta (l-orqa, 
2-yon) valiklar bor. Valiklar qirralaridagi xitinli tishchalar birgalikda arraga o‘xshash jag‘ni hosil 
qiladi. Zuluk oziqlanganida jag‘lar xo‘jayin tanasini teshib, uch nurli jarohat paydo qiladi. Zuluk 
shu jarohatdan qon so‘rib oladi. Halqumga bir xujayrali so‘lak bezlari yo‘li ochiladi. Tibbiyot 
zulugi bezlari suyuqligidagi girudin oqsili qonni ivib qolishiga yo‘l qoymaydi. Girudin tufayli 
zuluk qoldirgan jarohatdan uzoq vaqt davomida qon oqib turadi. Zuluk so‘rgan qon bir necha oy 
davomida ivimasdan konservalangan holda saqlanadi. Halqum ingichka qizilo‘ngach orqali o‘rta 
ichakka ochiladi. O‘rta ichak bir juft (tibbiyot zulugida 10-11 juft) yon o‘ simtalar, ya‘ni 
xaltachalar hosil kiladi. Ulardan eng so‘ nggi juft o‘ simtasi juda keng bo‘lib, tananing 
oxirigacha yetadi. Oziq ichakning oxirgi xaltachalari asosida joylashgan bo‘limi orqali qonga 
so‘riladi. Orqa ichak to‘g‘ri nayta o‘xshash bo‘ladi. Parazit zuluklar qon so‘radi. Ayrim erkin 
yashovchi zuluklar har xil umurtqasizlar (mollyuskalar, chuvalchanglar) bilan oziqlanadi. 
Nafas olish organlari
odatda bo‘ lmaydi. Faqat ayrim dengiz zuluklari (Branchellion) 
turlari tanasining yon tomonida tashqi jabralar bo‘ ladi. Boshqa zuluklar teri orqali nafas oladi
12
. 
Haqiqiy qon aylanish sistemasi faqat qildor va xartumli zuluklarda bor. Bunday sistema 
kamtukli chuvalchanglarnikiga o‘ xshash bo‘ladi. Biroq xartumli zuluklardayoq qon aylanish 
sistemasi funktsiyasining bir qismi selom qoldig‘i bilan bog‘lanadi. Jag‘li zuluklarda haqiqiy qon 
aylanish sistemasi vazifasini selom qoldig‘i bajaradi. Sodda tuzilgan qildor zuluklar tanasining 
markaziy qismini selom egallaydi. Unda ichak, nerv zanjiri, orqa va qorin qon tomirlari 
joylashadi (89-rasm). Xartumli zuluklarda selomdan faqat 4 ta tana boylab o‘tadigan naylar, 
ya‘ni lakunlar (bittadan orqa va qorin, ikkita yon) saqlanib qoladi. Orqa lakun orqali orqa qon 
tomiri, qorin lakun orqali qorin qon tomiri, uning ostida esa qorin nerv zanjiri o‘tadi. Yon 
lakunlar qalin muskulli bo‘ladi. Yon lakunlar devori qisqarishi tufayli zuluk tanasida selom 
suyuqligi aylanadi. Xartumli zuluklarda orqa va qorin lakunlaridagi qon tomirlari butunlay 
yo‘qolib, selomi qoldig‘i, ya‘ni lakunar sistema qon tomiri funktsiyasini o‘taydi. Lakun 
suyuqligi ham qon xususiyatlariga ega bo‘lib, qizil rangga bo‘ yalgan qon tarkibida gemoglobin 
va amyoboid hujayralar bo‘ladi. 
Ayirish sistemasi
ancha o‘zgargan metanefridiylardan iborat. Ayirish nayi metamer 
joylashgan, faqat oldingi va keyingi segmentlarida bo‘lmaydi. Masalan, tanasi 33 segmentdan 
iborat meditsina zulugida hammasi bo‘lib 17 juft metanefridiylar bo‘ladi. Zuluklar metanefri-diy 
nayining ichki uchi berk bo‘ladi. Nefridiylar devoridan suyuqlik diffuziyalanib o‘tadi. 
Nerv sistemasi
boshqa halqalilarnikiga o‘xshaydi. Qorin nerv zanjirida 20 yoki undan 
ko‘proq gangliy bor.Halqumosti gantliysi to‘rtta, eng oxirgi gangliy esa 7 ta oddiy 
gangliylarning qo‘shilishidan hosil bo‘ ladi.Zuluklarning sezgi organlari har bir segmentda bir 
qator ko‘ndalang bo‘lib joylashgan "kadahsimon organlar"dan iborat. Bu organlar kimyoviy 
sezgi vazifasini bajarishi mumkin. Teri ostida sirtdan qora pigment bilan o‘ralgan ko‘z qadahi 
bo‘ladi. Ko‘zlar faqat yorug‘lik bilan qorong‘ilikni farq qila oladi. 
12