O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Ma‟ruzaning mazmuni
 
Bogimoyoqlilar tipining umumiy tavsifi.
Bo‘g‘imoyoqlilar tipi nihoyatda xilma-xil 
tuzilgan va har xil muhitga moslashgan 2,0 mln. turdan ortiq umurtqasizni o‘z ichiga oladi. 
Ular turlarining xilma xilligi jihatidan boshqa hamma hayvonlarni birga qo‘shib hisoblanganda 
ham bir necha marta ustun turadi. Ular tanasi xitin kutikula bilan qoplangan. Ko‘pchilik 
hayvonlar kutikulasiga ko‘p miqdorda ohak shimilishi natijasida juda qattiqdashadi. Kutikula 

---

hayvonlar tanasini kimyoviy va mexanik ta′sirdan himoya qiladi; organlar uchun tashqi tayanch 
skelet funksuiyasini o‘taydi.
Bo‘g‘imoyoqlilarning tanasi va oyoqlari bo‘g‘imlarga bo‘lingan. Bo‘ g‘imlarning 
tuzilishi va o‘lchami har xil - geteronom bo‘ ladi. Kutikula har bo‘imda to‘rttadan plastinka - 
skleritlarni hosil qiladi. Orqa plastinka- tergit, ikki yon plastinkalar -plevrit va ostki qorin 
plastinkasi- sternit deyiladi. Kutikula qalin va qattiq bo‘lib, hayvonlarni erkin harakatlanishi va
o‘sishiga to‘sqinlik qiladi. Skleritlar va bo‘g‘imlar o‘zaro juda yupqa va pishiq egiluvchan 
parda yordamida tutashgan. Bo‘g‘imoyoqlilar oyoqlari halqali chuvalchanglar parapodiylaridan 
kelib chiqqan. Oyoqlarning bo‘g‘imlarga bo‘linganligi va tanaga harakatchan birikkanligi 
tufayli bo‘g‘imoyoqlilar xilma xil va murakkab harakatlar qila oladi. 
Bo‘ g‘imoyoqlilarning tanasi bosh, ko‘ krak va qorin bo‘ limiga bo‘ linadi. Evolyutsiya 
jarayonida tana bo‘limlarining o‘zaro qo‘shilib ketishi va ular sonining tobora kamayib borishi 
kuzatiladi. Bosh bo‘limi akrondan va to‘rtta tana bo‘g‘imidan kelib chiqqan. Boshida sezgi va 
og‘iz organlari joylashgan. Boshining birinchi bo‘g‘imi akron halqali chuvalchanglar 
prostomiumiga, boshqa to‘rtta bo‘g‘imi tana bo‘g‘imlariga mos keladi. Ko‘krak 3-8 
bo‘g‘imdan iborat; unda yurish oyoqlari va qanotlari (hasharotlarda) joylashgan. 
Bo‘g‘imoyoqlilarning to‘p bo‘lib joylashgan ko‘ndalang targ‘il muskullari halqalilar 
teri- muskul
 
xaltasi devori va silliq muskullaridan keskin farq qiladi. Ularning embrional 
rivojlanishida dastlab selom shakllana boshlaydi. Lekin bu jarayon tugallanmay selom devori 
yemirilib, selom birlamchi tana bo‘shlig‘i qoldig‘i bilan qo‘shilib ketib, aralash tana bo‘shlig‘i - 
miksotsel
shakllanadi. 
Qon aylanish sistemasi ochiq bo‘lib, tanasining orqa tomonida joylashgan uzunchoq 
yoki pufakka o‘xshash yurakdan boshlanadi. Qon yurakka klapanli teshiklar - ostiylar orqali 
o‘tib, bevosita yoki bir necha tomirlari (arteriyalar) orqali tana bo‘ shlig‘iga chiqib ketadi. Qoni 
tana suyuqligi bilan aralashib ketgan. Shuning uchun uni 
gemolimfa
deb ataladi. 
Nafas olish organlari - jabra, o‘pka yoki traxeyalar. Jabralar - birlamchi suvda 
yashovchi bo‘g‘imoyoqlilar, traxeya va o‘pkalar - quruqlik bo‘ g‘imoyoqlilari uchun xos 
organlar. Suv bo‘g‘imoyoqlilarining ayirish organlari halqalilar metanefridiylari o‘zgarishidan 
hosil bo‘lgan bir juft naysimon koksal bezlardan iborat. Quruqlik bo‘g‘imoyoqlilarida malpigi 
naychilari rivojlangan. Naychalar keyingi ichakning oldingi qismiga ochiladi. 
Nerv sistemasi halqali chuvalchanglarga o‘xshash tuzilgan bo‘lib, bir juft bosh nerv 
tugunlari, ya‘ni 
bosh miya
, halqumni aylanib o‘tuvchi nerv tomiri — qonnektiva va qorin nerv 
zanjiridan iborat. Odatda bosh miya 
prototserebrum, deytotserebrum, tritotserebrum
bo‘limlarga bo‘ linadi. Bo‘g‘imoyoqlilar boshqa umurtqasiz hayvonlardan nerv sistemasi va 
sezgi organlarining ancha murakkab tuzilganligi va murakkab turq-atvori bilan farq qiladi. 
Ko‘zlari bitta linzali oddiy va ko‘ p linzali murakkab, ya‘ni fasetkali bo‘ lishi mumkin. Ularda 
ovoz chiqarish, eshitish, hid bilish, muvozanat saqlash va tuyg‘u organlari rivojlangan. 
Bo‘g‘imoyoqlilar juda xilma-xil va murakkab reflekslar hosil qiladi. Ularda ko‘payish va nasli 
to‘g‘risida g‘amxo‘ rlik qilish bilan bog‘liq bo‘lgan juda murakkab shartsiz tug‘ma reflekslar 
ham rivojlangan. Oliy bo‘g‘imoyoqlilarning hayoti davomida turli xiol shartli reflekslar -
ko‘nikmalar ham oson hosil bo‘ladi. 

---

Ko‘ pchilik bo‘g‘imoyoqlilar- ayrim jinsli. Ular faqat jinsiy urug‘lanish ba′zan 
urug‘lanmasdan