O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti sh. A. Do‘stmuhamedova, X. A. Tillashayxova

Ijtimoiylashuv 
mezonlari 
ijtimoiylashuv kengligi 
ijtimoiylashuv 
institutlari 
ijtimoiylashuv omillari 
ijtimoiylashuv 
jarayonining 
mazmuni 

---

216 
 
 
2.Ijtimoiy institut- inson faoliyatining muhim sohalarini tartibga soluvchi ob’ekt 
sifatida. 
Ijtimoiy  institutlar-ijtimoiy  hayotni  tashkil  etish  va  tartibga  solishning 
barqaror  shakllari  bo‘lib  ular  muayyan  ijtimoiy  ehtiyojlarni  qondirish  uchun 
mo‘ljallangan  rollar  va  maqomlar  to‘plami  sifatida  aniqlanishi  mumkin.Kundalik 
tilda  yoki  boshqa  gumanitar  fanlar  bo‘yicha  "ijtimoiy  institut"  atamasi  bir  necha 
ma’nolarda namoyon bo‘ladi.  
1)  birgalikda  yashash  uchun  muhim  bo‘lgan  ishlarni  bajarish  uchun 
mo‘ljallangan muayyan shaxslar guruhi; 
2) barcha guruh nomidan ayrim a’zolar tomonidan bajariladigan funksiyalar 
majmuasining muayyan tashkiliy shakllari; 
3) Vakolatli shaxslarga ehtiyojlarni qondirish yoki guruh a’zolarining xatti-
harakatlarini  tartibga  solish  maqsadida  ijtimoiy  funksiyalarni  bajarishga  imkon 
beruvchi moddiy muassasalar va faoliyat vositalari to‘plami; 
4) Institutlar, ayniqsa, guruh uchun muhim bo‘lgan ba’zi ijtimoiy rollar deb 
ataladi. 
Jami beshta asosiy ehtiyoj va beshta asosiy ijtimoiy institut mavjud: 
1) jinslarning ko‘payishiga bo‘lgan ehtiyoj (oila instituti); 
2) xavfsizlik va tartibga bo‘lgan ehtiyojlar (davlat); 
3)  mavjudlik  vositalarini  (ishlab  chiqarishni)  ishlab  chiqarishga  bo‘lgan 
ehtiyoj); 
4)  bilimlarni  uzatish,  yosh  avlodni  ijtimoiylashtirishga  bo‘lgan  ehtiyoj 
(ta'lim muassasalari); 
5) ma’naviy muammolarni hal qilish ehtiyojlari (din instituti). 
Natijada, ijtimoiy institutlar ijtimoiy sohalar bo‘yicha tasniflanadi: 
1)  qiymat  va  xizmatlarni  ishlab  chiqarish  va  taqsimlashga  xizmat  qiluvchi 
iqtisodiy  (mulk,  pul,  pul  muomalasini  tartibga  solish,  mehnatni  tashkil  etish  va 
taqsimlash). Ushbu institutlar jamiyatning moddiy bazasiga asoslangan; 
2)  siyosiy  (parlament,  armiya,  partiya)  bu  qadriyatlar  va  xizmatlardan 
foydalanishni  tartibga  soladi  va  hokimiyat  bilan  bog‘liq.  Ushbu  so‘zning  tor 
ma’nosidagi siyosat, asosan, hokimiyatni o‘rnatish, ijro etish va qo‘llab-quvvatlash 
uchun  kuch-quvvat  elementlarini  manipulyatsiya  qilishga  asoslangan  vositalar 
majmuasi deb ataladi; 
3)  qarindoshlik  institutlari  (nikoh  va  oila)  tug‘ilishni  tartibga  solish,  er  va 
xotin  o‘rtasidagi  munasabatlar  bolalar  o‘rtasidagi  munosabatlar,  yoshlarni 
ijtimoiylashtirish bilan bog‘liq; 
4)  ta’lim  va  madaniyat  institutlari  ularning  vazifasi  jamiyat  madaniyatini 
mustahkamlash, yaratish va rivojlantirish, uni keyingi avlodlarga yetkazishdir. Ular 
orasida maktablar, institutlar, san’at muassasalari, ijodiy uyushmalar kiradi; 

---

217 
 
5) diniy institutlar insonning empirik nazoratidan tashqarida harakat qiluvchi 
va  muqaddas  mavzular  va  kuchlarga  bo‘lgan  munosabatni  tashkil  qiladi.  Bular 
quyidagi 
bosqichlarda 
amalga 
oshadi:
 
Shaxs  ijtimoiylashuvida  yetakchi  faoliyat  orqali  shaxsda  bilish  sohalari, 
yangi bilim, yangi faoliyat turlari shakllanadi va rivojlanadi. 
Yetakchi  faoliyat  rivojlanishning  ushbu  bosqichida  eng  ko‘p  uchraydigan 
faoliyat emas, balki bolaning eng ko‘p vaqt ajratadigan faoliyati. Yetakchi faoliyat-
bu  rivojlanishning  bilish  jarayonlarida  va  bola  shaxsining  psixologik 
xususiyatlarida  quyidagi  bosqichda  asosiy  o‘zgarishlarni  keltirib  chiqaradigan 
faoliyat  sanaladi.  Yetakchi  faoliyat  belgilari:  1)  yangi  faoliyat  turlari  (o‘yinda 
ta’lim  olish)  paydo  bo‘ladigan  va  farqlanadigan  faoliyatdir.  2)    shaxsiy  aqliy 
jarayonlarning  shakllanishi  yoki  qayta  tashkil  etilishi  (o‘yinda  –  faol  tasavvur, 
ta’lim berishda – fikrlash). 3)  rivojlanish davrida kuzatiladigan va bola shaxsining 
asosiy  psixologik  o‘zgarishlariga  eng  yaqin  bog‘liq  bo‘lgan  faoliyatdir.  Yetakchi 
faoliyat turlari va psixologik neoplazmalarning konturlari. 
  
1)  chaqaloqlik  (tug‘ilgandan  bir  yilgacha)  -  emotsional  aloqa-bolaning 
yetakchi  faoliyati;  nafaqat  aloqa  (oziqlantirish,  parvarish  qilish),  balki  muloqot 
(nutq); 
2)  erta  bolalik  (bir  yildan  uch  yilgacha)  -  yetakchi  faoliyat-manipulyativ: 
ijtimoiy  xulq-atvorga  bo‘lgan  ehtiyoj  va  ayni  paytda  ijtimoiy  harakat  qilish 
qobiliyati; 
3) maktabgacha yosh (uch yildan olti yilgacha) – yetakchi faoliyat – o‘yin. O‘yin: 
1)  bolaning  funksiyalarga  va  ijtimoiy  munosabatlaridagi  yo‘nalishi;  2)  o‘yin 
asosida tasavvur va ramziy funksiyaning paydo bo‘lishi va rivojlanishi; 
4) kichik maktab yoshi (olti yildan o‘n yilgacha) - yetakchi o‘quv faoliyati: 
1)o‘rganish  qobiliyati  va  nazariy  tushunchalar  bilan  ishlash  qobiliyati;  2)  nazariy 
faoliyatni  aks  ettirish;  3)  aqliy  jarayonlarning  ichki  harakat  rejasi  va  o‘z 
harakatlariga aks ettirish qobiliyati; 
5)  o‘smirlik  (o‘n  yildan  o‘n  to‘rt  yilgacha)  –  yangi  munosabatlar  tizimi: 
tengdoshlar bilan va maktabda kattalar bilan muloqot qilish; turli tadbirlar: ta’lim 
va ta’lim  ishlari; ijtimoiy  ish;  madaniy  va  ommaviy;  jismoniy  tarbiya  va  sport va 
• oila, 
maktabgacha 
ta’lim muassasi,
o‘quv 
muassasalari.