O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti sh. A. Do‘stmuhamedova, X. A. Tillashayxova

2. Shaxs yetukligining psixologik mezonlari 
Individual-yo‘nalgan  konsepsiyalar  nuqtai  nazaridan 
shaxs  
rivojlanishi  individual  xarakterga  egabo‘lib,  shaxsning 
o‘z-o‘zini 
rivojlantirishga 
yo‘nalgandir. 
Bunda 
psixologik  yetuklik  shaxsning  hayot  sub’ekti  sifatida 
ijtimoiy  va  individual  rivojlanishning  o‘zaro  ta’siri 
jarayonida  rivojlanuvchi  sub’ekt  tavsifi  tizimi  sifatida 

---

172 
 
ko‘riladi.  Shunga  muvofiq  tarzda  o‘spirinlik  davrida  shaxs  psixologik  yetukligi 
ta’lim olish sub’ektining o‘qitish muhiti, me’yorlari, talablari bilan sifat va miqdor 
jihatdan o‘zaro ta’siri sifatida aniqlanib, ichki olamining bir qismiga aylanadi.  
Bizning  tadqiqot  ob’ekti  o‘spirin  yoshidagi  talaba  bo‘lganligi  sabab,  shaxs 
yetukligi  ma’nosi  talaba  shaxsiga  nisbatan  ishlatiladi.  “Psixologik  yetuklik”  va 
“o‘spirinning  sub’ektiv  xatti-harakati”  tushunchalari  o‘rtasida  o‘quv  faoliyatiga 
“tashqi”dan  “ichki”ga  qo‘shilishdagi  o‘zgarishlarda  namoyon  bo‘luvchi, 
o‘spirinning  yangi  ichki  realligi  bilan  aniqlanuvchi  faollikda  o‘zaro  munosabatni 
o‘rnatish mumkin. 
Psixologik yetuklik tavsifnomasi sifatida shaxsning integrativ tizim hosil qiluvchi 
xususiyatlari, hamda uning samarali faoliyatini ta’minlovchi shaxs rivojlanishining 
yaxlit tavsifi sifatidagi ahamiyatli belgilari keltirilgan. Psixologik yetuklik tuzilishi 
shaxs  yetukligi  nazariyasida  va  sub’ekt  psixologiyasida  o‘rganiluvchi  integrativ 
xarakterga  egatarkibiy  qismdan  iborat:  faollik,  mas’uliyat,  mustaqillik,  o‘ziga  va 
boshqalarga  hurmat,  optimizm,  shuningdek,  psixologik  yetuklikning  shakllangan, 
yuqori  darajasini  keltirib  chiqaruvchi,  ularning  integratsiya  jarayonidagi  sub’ekt 
hosilalar. 
Sub’ektning  psixologik  yetukligini  bunday  tushunish  o‘spirinlik  davrida  shaxs 
psixologik yetukligining tuzilishini quyidagicha aniqlash mumkin:  
1-jadval 
Psixologik mezon  Ijtimoiy yo‘nalgan 
ko‘rsatkich 
Individual  
yo‘nalgan 
ko‘rsatkich 
Integrativ sub’ektiv 
sifatlar 
Faollik 
Talabalarga 
mos 
ravishda 
faol  
harakatning 
namoyon bo‘lishi 
Maqsadlariga 
muvofiq  ravishda 
qiziqish 
asosida 
tegishli  soxalarda 
faollik ko‘rsatadi 
 
Unumdorlik, 
egiluvchanlik,  o‘quv 
faoliyatida  o‘z  xatti-
harakatlarini  talablar 
bilan solishtiradi 
Mustaqillik 
Atrofdagilar 
talablariga 
mos 
kelish  maqsadida 
o‘quv 
topshiriqlarini 
bajarishda  yuqori 
o‘z-o‘zini 
boshqarish 
va 
uyushtirish 
O‘zini 
mustaqil 
tutib, 
uning 
maqsadlariga  mos 
keluvchi, 
qiziqishlari 
doirasiga  kiruvchi 
vaziyatlarda 
o‘z-
o‘zini  boshqarish 
va 
uyushtirish 
Tashqi 
ta’sir 
va 
bahodan  qat’iy  nazar, 
talablarga 
mos 
ravishda 
o‘quv 
faoliyatida 
hulq-
atvorni 
mustaqil 
boshqarish 
va 
uyushtirishga qodirlik 

---

173 
 
namoyon bo‘ladi 
Mas’uliyat 
 
O‘quv 
maqsadlarini 
amalga  oshirishda 
mas’uliyatlilik, 
tirishqoqlik, 
qat’iyatlilik 
Shaxsiy 
maqsadlarini 
amalga  oshirishda 
mas’uliyatlilik, 
tirishqoqlik, 
qat’iyatlilik 
O‘quv-ijtimoy 
tizimda 
shaxsiy 
maqsadlarini  amalga 
oshirishda 
mas’uliyatlilik 
Hurmat 
Boshqa insonlarga 
hurmat 
O‘ziga bo‘lgan 
hurmat 
O‘quv faoliyatida 
o‘z-o‘ziga baho 
berishning 
haqqoniyligi 
Optimizm 
Tengdoshlariga 
nisbatan 
optimistik 
tasavvur 
 
O‘quv  faoliyatida 
o‘zi 
haqida 
optimistik tasavvur 
 
O‘quv 
faoliyatida 
shaxsiy 
kelajak 
istiqbollarida 
optimistik munosabat 
 
 
Bu tarkibiy qismni alohida ko‘rib chiqamiz: bizning fikrimizcha, faol xatti-harakat 
motivatsion ehtiyojlar bilan bog‘liq: ijtimoiy talablar va vazifalarni muvaffaqiyatli 
bajarish  ehtiyoji,  yuqori  maqsadlarga  erishish,  turli  faoliyatda  muvaffaqiyatga 
erishishga intilish, shuningdek, bilish faoliyati bilan, o‘zida bilimlar, amaliy hyotiy 
tajriba,  qarashlar,  tamoyillar,  e’tiqod,  dunyoqarash,  ahloqiy,  estetik  sohalarda 
qadriyatlar  yo‘nalganligi  tizimi,  shaxsiy  fikrni  ishlab  chiqish  uchun  ijtimoiy 
hodisalarni  va  shaxsiy  turli-tuman  tajribani  tahlil  qilish  va  baholashni  bilish,  o‘z 
bilimlari va tajribasidan kelib chiqqan holda mustaqil xulosalarni qilishga qodirlik. 
Mustaqillik topshiriqda mustaqil mo‘ljal olishni, qo‘ylgan vazifaga mos harakatlar 
usullarini tanlash ko‘nikmasi (shuningdek,  mos vositalar, materiallar, ularni qayta 
ishlash  usullari)  va  ularni  amaliyotda  amalga  oshirish,  ishning  mazmuni  va 
usullarini nazorat qilish va korreksiya qilish ko‘nikmasini taxmin qiladi. Bu hodisa 
motivatsion  va  protsessual  tarkib  birligidan  iborat.  Birinchisi  bilish  jarayoniga 
bo‘lgan ehtiyojni, ikkinchisi –maqsadga yo‘naltirilgan qidiruvni amalga oshirishga 
yordam beruvchi mazkur predmet sohasi bilimlari va faoliyat usul-vositalarini aks 
ettiradi. Bu jihatlar bir butunlikda mavjud bo‘lsa ham, ularning bo‘linishi o‘rinlidir. 
Vaholanki,  bilimlarni  izlashga  intilish  mumkin,  biroq,  ularni  topishni  emas,  balki 
organik ehtiyojni boshdan kechirmagan holda ularni aniqlash mumkin.  
Ma’suliyat  shaxs  xususiyati  sifatida  ijtimoiy  qadriyatlarni,  me’yor  va  qoidalarni 
anglash  natijasi  sifatida  birgalikdagi  faoliyat  davomida  shakllanadi.  Mas’uliyat 
ijtimoiy muhim shaxsiy sifat hisoblanadi. O‘spirinlik davrida mas’uliyat boshqalar 
uchun ahamiyatli bo‘lgan topshiriqlarni bajarish; xatti-harakatlarning topshiriqlarni 

---

174 
 
muvaffaqiyatli  bajarishga  yo‘nalganligi  (qiyinchiliklarni  yengib  o‘tishga  intilish, 
boshlagan  ishini  oxirigacha  yetkazish);  topshiriqni,  uning  xarakteri  va  natijasini 
hissiy  kechirish  (jiddiy  ish  berishganidan  xursand,  muvaffaqiyati  uchun 
qayg‘uradi);  topshirilgan  vazifani  bajarish  uchun  javob  berish  kerakligini  anglab 
yetish kabi ko‘rsatkichlar namoyon bo‘ladi.  
O‘spirinda hurmat bilimlar - his-tuyg‘ular hulq-atvor asosida yuzaga keladi. Hulq-
atvor  me’yorlari  haqida  bilimga  egabo‘lishni  biz  hissiy  javob  qaytarish  bilan 
bog‘laymiz.  Bu  esa  o‘z  navbatida  kattalarga  bo‘lgan  hurmatda  namoyon  bo‘ladi. 
Vujudga kelgan vaziyatlarda bu jarayonni tushunish va uni baholash, uni hal qilish 
variantlari  o‘ylab  topiladi.  Shu  yo‘sinda  o‘spirinning  olamni  idrok  qilishi 
kengayib,  o‘z  mustaqil  fikriga,  qadriyatlar  haqidagi  tasavvurlarga  egabo‘lish 
shakllanadi.  
Optimistning  o‘ziga  xos  xususiyatlaridan  biri  faollikdir.  Faollik  –  nomaqbul 
vaziyatni  ijobiy  tomonga  o‘zgartirishga  qaratilgan  faoliyat.  Bunday  faollikni 
bolalikdan shakllantirish lozim. U uchta tarkibiy qismdan iborat: vaziyatni anglash, 
uni o‘zgartirish yo‘llarini aniqlash, ijobiy o‘zgartirish bo‘yicha bevosita faoliyat.  
Shuni  ta’kidlash  joizki,  differension-integratsion  nazariya  nuqtai  nazaridan  turli 
tizimlarning  ichki  qismlari  rivojlanishi  integratsiya  va  differensiatsiya  o‘rtasidagi 
munosabatlar  bilan xarakterlanadi.  Psixologik  yetuklik  sub’ekt  sifatlarining  tizimi 
sifatida yetuk, integratsiyalashgan tizim tavsifi bilan aniqlanadi deyish mumkin.  
Shunday qilib, mazkur fenomen rivojlanishi uchun refleksiv qobiliyatlar; ixtiyoriy 
o‘z-o‘zini  boshqarishni  rivojlanish  darajasi;  motivatsiyaning  rivojlanishi; 
shakllangan  qadriyatli-ahloqiy  soha  kabi  shart-sharoitlar  zarur.  Bunda  shaxsning 
yetukligini  tushunish  yetuk  inson  haqidagi  tasavvurlar  bilan  bog‘liq.  Sub’ekt 
psixologiyasining asosiy nizomidan kelib chiqqan holda, talaba shaxsi ideal reallik 
(anglash  sub’ekti)  sifatida  ham,  ijtimoiy  reallikni  (faoliyat  sub’ekti)  faol 
boshlanishini anqlab beruvchi funksiya sifatida ham o‘rganilishi mumkin.  
Ideal  reallikda  o‘z-o‘zini  anglashning quyidagi: 1) o‘tmishdagi  “Men”; 2) hozirgi 
“Men”; 3) kelajakdagi “Men”; 4) ideal “Men”; 5) dinamik “Men” tarkibiy qismlari 
insonning  ma’naviy  dunyosiga  aylansa,  demakki,  unda  psixologik  yetuklik 
vujudga kelganligidan dalolatdir. 
O‘z-o‘zini  anglash  shaxsning  fazilatiga  aylanishi  uchun  muayyan  davr,  vaqt, 
muddat  talab  qilinadi,  shuning  uchun  o‘quvchilar,  talabalar  va  respublikamizning 
boshqa  fuqarolari  bilan  dasturiy  tadbir-choralar  o‘tkazish  orqali  ko‘zlagan 
maqsadga erishish mumkin. Shundan kelib chiqqan holda yetuklik: 
-mas’uliyatni o‘z bo‘yniga olish va qaror qabul qilish; 
-yetakchi bo‘lishga intilish, o‘zi va atrofdagilarni boshqara olish; 

---

175 
 
-o‘zi va atrofdagilarni emotsional va ruhiy qo‘llab-quvvatlashga tayyor bo‘lish; 
-o‘ziga ishonish va qat’iyat bilan harakat qilish; 
-falsafiy mushohada qilish va fikrlarni umumlashtira olish; 
-o‘z tamoyillarini himoya qilish, ilgari surgan qarashlarini tasdiqlay olish, tanlagan 
yo‘lidan qaytmaslik, irodaviy mustahkam bo‘lish; 
-shaxsiy individual qarashga egabo‘lish; 
-hayotiy tajribani orttirish va uni yosh avlodga berishga tayyor bo‘lish; 
-realizm,  ratsionallik,  qilingan  ishlarni  taxlil  qilish,  baholash  va  unga  javob  bera 
olish; 
-hayotiy ijtimoiy rollarda o‘zgarmaslik va ularni to‘g‘ri bajarishga intilishdir. 
B.G.Ananevning fikricha, yetuklik mezonlarini ishlab chiqish va tahlilida “etuklik” 
tushunchasi  “katta  bo‘lish”,  “kamol  topish”  tushunchalari  bilan  uyg‘unlashib 
sinonimik qatorni tashkil etishi mumkin. Lekin aslida, sub’ektiv faoliyat va shaxs 
haqida  gap  ketganda  ular,  albatta,  mazmun  va  mohiyat  jihatdan  bir-biridan  farq 
qiladi.  Katta  bo‘lib  yetilish  bu  hali  yetuklik  emas.  Inson  yuqorida  qayd  etilgan 
mezonlarni  o‘zida  mujassamlashtirgandagina  yetuklikka  yetgani  haqida  gapirish 
mumkin.  Bu  o‘rinda  yetuklik  kasbiy,  ijtimoiy-oilaviy,  hayotiy-siyosiy,  muloqot, 
shaxslararo  munsabatlar,  farzand  tarbiyasi  bilan  bog‘liq  faoliyatlarda  ifodalanishi 
mumkin.  
Abraxam Maslou tomonidan yetuk shaxsning 15 belgilari quyidagicha tavsiflanadi: 
1.Haqiqiy  ehtiyojlar,  stereotiplar,  xurofotlar,  o‘rganilmagan  narsalarga  qiziqish 
ta’siridan ozod bo‘lgan haqiqatni yanada to‘g‘ri qabul qilish. 
2.O‘zlarini  va  boshqalarni  o‘zlari  kabi  qabul  qilish,  sun’iy,  yirtqich  xatti-
harakatlarning yo‘qligi va boshqalardan bunday xatti-harakatni rad etish. 
3.Kutilmagan  holatlardagi  soddalik  va  tabiiyligi.  Belgilangan  urf-odatlar  va 
marosimlarga  rioya  qilish, lekin ularga nisbatan  hazil tuyg‘usi bilan  munosabatda 
bo‘lish.  
4.Biznes  yo‘nalishi.  Bunday  odamlar  odatda  o‘zlari  bilan  emas,  balki  hayot 
vazifasi  bilan  band.  Odatda  ular  o‘z  faoliyatlarini  universal  qadriyatlar  bilan 
bog‘lashadi  va  uni  hozirgi  moment  emas,  balki  abadiylik  nuqtai  nazaridan 
ko‘rishga moyildirlar. Shuning uchun ular bir darajada faylasuflardir. 
5.Ko‘p  voqealarga  nisbatan  ajralish  pozitsiyasi.  Bu  ularga  nisbatan  xotirjam 
muammolarni  bartaraf  etishga  va  tashqi  ta’sirlardan  kamroq  ta’sir  ko‘rsatishga 
yordam beradi. Ular ko‘pincha yolg‘izlikka moyil bo‘ladi. 

---

176 
 
6.Avtonomiya  va  atrof-muhitdan  mustaqillik;  buzilish  omillari  ta’siri  ostida 
barqarorlik. 
7.Qabul qilishning yangiligi: har safar yangi ma’lum bo‘lgan joyni topish. 
8.O‘z-o‘zidan yo‘qolib ketish hissi bilan tavsiflangan chegara tajribalari. 
9.Insoniyat bilan umumiylik hissi. 
10.Boshqa  o‘zini  o‘zi  bajaradigan  odamlar  bilan  do‘stlik:  tor  doiradagi  odamlar, 
ular  bilan  munosabatlar  juda  chuqur.  Shaxslararo  o‘zaro  munosabatlarda 
dushmanlikning namoyon bo‘lishining yo‘qligi. 
11.Munosabatlardagi demokratiya. Boshqalardan o‘rganishga tayyor. 
12.Barqaror  ichki  axloqiy  me’yorlar.  Yaxshi  va  yomonni  keskin  his  etish: 
maqsadlarga yo‘naltirilgan va mablag‘lar doimo ularga bo‘ysunadi. 
13."Falsafiy"  hazil  tuyg‘usi.  Hazil  bilan  umuman  hayotga  va  o‘z-o‘ziga  bo‘lgan 
munosabat. 
14. 
Ijodkorlik,  insonning  nima  qilayotganidan  qat’iy  nazar  va  uning  barcha 
harakatlarida namoyon bo‘ladi. 
15. 
Ularga  tegishli bo‘lgan madaniyatga tanqidiy  munosabat: yaxshi tanlangan 
va yomon rad etilgan.