O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti sh. A. Do‘stmuhamedova, X. A. Tillashayxova

Rivojlantiruvchi:
  mavzuning  ta’limiy  va  tarbiyaviy  o‘quv  maqsadlari  asosida 
talaba shaxsini rivojlantirish. 
Tayanch 
tushunchalar:
 
ye
tuklik, 
psixologik 
yetuklik,psixologik 
inqiroz, 
psixofiziologik fuksiyalar
 
1.Psixologiya fanida psixologik yetuklik muammosining ilmiy-nazariy 
o‘rganilishi 
      Shaxs 
bilan 
bog‘liq  tushunchalar 
qatorida  uning  jismoniy,  aqliy,  ijtimoiy, 
ma’naviy,  falsafiy  dunyosi  bilan  bevosita 
bog‘liq  bo‘lgan  bir  tushuncha  bor  bu  - 
yetuklik  tushunchasi.  Yetuklik  nson  o‘z-
o‘zini  anglashdan  boshlanadi,  bu  jarayon 

---

163 
 
ko‘pincha reallikdan boshlanib, hozirgi, favquloddagi holatni tahlil qiladi, o‘zining 
shaxsiy imkoniyati bilan taqqoslaydi, ma’lum mezon yoki namuna (ibrat) tanlaydi, 
unga  taqlid  qilish  orqali  tenglashishga  intiladi.  Keyinchalik  esa  kelajak,  istiqbol 
rejalari  uni  qiziqtiradi,  o‘zining  nimalarga  qodirligi  yuzasidan  mulohaza  yuritadi 
va  bu  borada  muayyan  qaror  qabul  qilishga  erishadi,  lekin  uning  haqchilligi  yoki 
oqilligiga  bir  oz  shubhalanadi.  O‘z  imkoniyatini  bir  necha  marta  tahlil  qilish, 
qiyoslash, unga o‘zgartirishlar kiritish, yangilash orqali bo‘lg‘usi “Men”iga aniqlik 
kiritadi  va  faollik  mexanizmiga  aylantiradi.  Bunda  shaxs  xususiyatlarining 
yetuklikka intilishi kuzatiladi. 
      Yetuklik  tushunchasi  V.I.Dalning  rus  tili  izohli  lug‘atida  “etilish,  pishish, 
o‘ylab, fikrlab ish ko‘rish davri” deb ifodalangan. Yetuklik bu nima? Bu jismoniy 
yoshgina  emas,  balki  bu  ijtimoiy,  emotsional,  ma’naviy  va  intellektual 
taraqqiyotdir.  Yetuklik  avvalom  bor,  sube’ktiv  tushuncha  bo‘lib,  yetuklikni 
belgilovchi  mezonlargina  emas,  balki  shaxsning  o‘zini  shu  tushunchaga  va  shu 
holatga  bo‘lgan  munosabati  ham  muhimdir.  Psixologiyada  yetuklik  tushunchasi 
ancha  keng  mushohada  qilishni  talab  etadigan  tushuncha.  Zero,  bu  tushuncha 
individ, shaxs va individuallik tushunchalari bilan bevosita bog‘liq.  
      Yetuklik deganda, insonni ma’lum yosh davrida uning rivojlanishiga qo‘yilgan 
mezonlar  asosida  to‘liq  yetilishi,  kattalar  qo‘yadigan  talablarga  javob  berishi 
hamda  o‘zi  ham  aynan  shu  jarayonni  anglab  yetishi  deb  izohlashimiz  mumkin. 
Shaxs  o‘z  o‘tmishini  tahlil  qilish  va  unda  ko‘zga  tashlangan  qusurli  va  ibratli 
jihatlarini  o‘zaro  qiyoslash  orqali  ustuvorlikni  topishga  intiladi,  bu  borada  ayrim 
siljishlarga erishadi. Ijtimoiy hayotda u o‘ziga ideal bo‘luvchi shaxsni tanlaydi va 
prototipning  ijobiy  xislatlari,  xususiyatlari  ko‘rinishlari  hamda  ko‘rsatkichlarini 
o‘zida  mujassamlashtira  boradi.  Shaxs  rivojlanishi  davomida  dinamik  harakatsiz 
psixologik  yetuklikka  erishib  bo‘lmasligiga  iqror  bo‘ladi,  natijada  uzluksiz  xatti-
harakatlarni  asta-sekin,  birdaniga,  tavakkaliga  amalga  oshirish  lozim  ekanligini 
tushunib yetadi. Dinamik holatni baholash, tekshirish, nazorat qilish, shaxs yetilish 
natijasida shaxsda yetuklik “Men” shakllana boshlaydi.  
      Psixologik adabiyotlarda yetuklik tushunchasi ko‘pincha ulg‘ayganlik sinonimi 
sifatida  qo‘llaniladi.  Biroq,  fanda  bu  tushunchalar  o‘rtasidagi  farq  ajratilgan  va 
o‘zaro  bog‘liqlik  aniqlangan.  Shunga  qaramay,  katta  odam  psixologik  mavqei, 
uning  yetuklik  darajasini  aniqlashda  qiyinchiliklarga  duch  kelinmoqda.  Sanoq 
boshi  xronologik  (pasport)  yosh  bo‘lib  hisoblanadi.  I.S.Kon  fikricha,  “xronologik 
yosh, aniqrog‘i – u tomondan taxmin qilinayotgan individning rivojlanish darajasi, 
bevosita  yoki  bavosita  uning  ijtimoiy  mavqei,  faoliyat  xarakteri,  ijtimoiy  rollar 
chegarasini  belgilaydi”.  Ko‘pgina  tadqiqotchilar  (B.G.Ananev,  K.A.  Abulxanova-
Slavskaya,  I.S.  Kon)  yosh  va  shaxsiy  davrlashtirishning  mos  kelmasligi  haqidagi 
dalillarga  e’tibor  qaratadilar.  B.G.Ananev  fikricha,  bu  mos  kelmaslikning  sababi 

---

164 
 
inson  rivojlanish  jarayonining  bir  tekis  emasligi  va  geteroxronligidadir.  Shu 
sababli “shaxs asosi individ asosiga qaraganda kechroq boshlanadi” . 
      Psixologik adabiyotlarda erta, o‘rta va kechki ulg‘ayish ajratiladi. Erta va o‘rta 
ulg‘ayish davrlashtirishni ijtimoiylashuv tamoyiliga ko‘ra maktabgacha yoki kichik 
maktab  yoshiga  o‘xshash  talabalik  davriga  mos  keladi.  “Shaxs  shakllanishining 
umumiy  jarayonida  hayotning  bu  davri  ta’limni  yakunlovchi  bosqichi  hamda 
faoliyatning 
“boshlanishi”,  ijtimoiy  funksiyalar  va  rollarni  egallash, 
ixtisoslashtirishning  asosiy  bosqichi  sifatida  muhim  ahamiyatga  ega”.  Bu  yosh 
davrining  mazmuni  –  “mutaxassisni  –  jamoat  arbobi  va  fuqaroni  tarbiyalash, 
o‘rganilayotgan  ko‘pgina  ijtimoiy  funksiyalarni  egallash  va  birlashtirish,  kasbiy 
mahoratini shakllantirish...” .  
      Bu  ahloqiy  va  estetik  hislarning  rivojlanishi,  xarakter  shakllanishi  va 
mustahkamlanishi  va  asosiysi,  fuqarolik,  ijtimoiy-siyosiy,  kasbiy-mehnat,  oilaviy 
rollarni hisobga olgan holda ijtimoiy rollarni kompleks ravishda egallash davridir. 
Bu  bosqichni  muvaffaqiyatli  yakuni  asosiy  yo‘nalishlar  bo‘yicha  shaxsiy 
yetuklikka erishishdan iborat. 
      Erta va o‘rta yetuklikni g‘arb psixologlari ham ta’riflab o‘tishgan. Ye.Erikson 
(E.  Erikson),  R.  Xavigxurst  (R.  Havighurst)  nazariyasiga  binoan  yetuklik  –  bu 
hayotning  avvalgi  bosqichida  taraqqiyot  vazifalarini  muvaffaqiyatli  hal  qilish  va 
ularni  keyingi  bosqichlarda  hal  qilishga  qodirlik  natijasidir.  Erikson  bo‘yicha 
kattalarning vazifasi o‘z-o‘ziga o‘xshashlik va yaqinlikka erishish hisoblanadi. Erta 
kattalikning  ijobiy  natijasi  –  odam  shaxsiy  aloqalarida  o‘zini  yo‘qotmasligi  va 
boshqaning individualligini tan olishida ikki o‘xshashlikning birlashmasidir.  Buni 
yetuklikka  erishganlik  sifatida  baholash  mumkin.  R.  Xavigxurst  ta’kidlashicha, 
odam  bu  yoshda  turmush  o‘rtoq  tanlash  vazifasini  va  oilaviy  munosabatlarni 
yo‘lga  qo‘yish,  farzandlarni  tarbiyalash,  uy-ro‘zg‘or  ishlarini  olib  borish,  kasbiy 
faoliyatda tasdiqlanish, ruhan yaqin bo‘lgan ijtimoiy guruhni topish vazifalarini hal 
qiladi.  Sharlotta  Byuler  nazariyasida  erta  va  o‘rta  ulg‘ayish  inson  tomonidan 
jamiyatdagi  o‘z  o‘rnini  topganlik  holatini  aks  ettiruvchi  shaxsning  o‘z  mavqeini 
belgilab  olishini,  o‘z-o‘zini  anglashni  ifodalaydi.  Inson  nima  xohlashini  va  u 
nimaga  qodirligini  biladi,  unga  hayot  yo‘lida  harakatlanishga  yordam  beruvchi 
yoki xalal beruvchi o‘z hayoti shart-sharoitlari haqida to‘liq tasavvurga egabo‘ladi. 
Sh.Byuler bo‘yicha kechki ulg‘ayishda avvalgi hayotiy munosabatlar tuzilmasining 
yo‘qolishi  sababli  ota-ona  oilasidan  katta  bo‘lib  qolgan  farzandlarning  ketishi  va 
kasbiy  ishdan  nafaqaga  chiqish  munosabati  bilan  o‘z  mavqeini  belgilab  olishda 
buzilishlar  sodir  bo‘ladi.  Shaxs  rejasida  kechki  ulg‘ayish  shaxs  altruistik 
yo‘nalganligining kuchayishi, ichki uyg‘unlikka bo‘lgan intilish bilan ifodalanadi .  
      Zamonaviy  psixologik  adabiyotlarda  kechki  ulg‘ayishda  shaxs  yetukligini 
donolik  -  intellektual-shaxsiy  yangi  yuzaga  kelganlik  bilan  bog‘laydilar  (L.I. 

---

165 
 
Ansiferova,  K.  Muzdibaev,  M.A.  Xolodnaya,  J.  Kekes,  R.  Sternberg).  Xorijda 
donolikni  empirik  o‘rganish  va  o‘lchashga  qaratilgan  metodikalar  yuzaga  keldi. 
Uning tarkibiy qismiga hayotiy tajriba, emotsiyalarni boshqarish, fikrlash, ko‘ngli 
ochiqlik,  yumor  kiradi.  Bu  fenomenni  o‘rganish  jarayoni  hali  ham  boshlang‘ich 
bosqichni egallab turibdi. 
      Insonning  o‘rta  va  kechki  ulg‘ayishida  shaxs  tuzilishidagi  yangilikka  kasbiy 
mahoratni, shuningdek, u yoki bu g‘oyalar, qadriyatlar, hulq-atvor namunalari urfi, 
jamiyat  manfaatlari  o‘zgarishiga  mos  ravishda  qarashlardagi  yangilikni  ham 
kiritish mumkin. O‘rta va keksa yosh davrida shaxsiy rivojlanishning davom etishi 
haqidagi  maslagimiz  mashhur  shaxs  tuzilishi  va  uning  dinamikasini  tadqiq 
qiluvchilar  R.  MakKre  va  P.  Kosta  (McCrae,  Costa,  2003)  fikrlariga  qarshi 
chiqadi. 
      Ular  shaxs  hayotining  ko‘p  yillik  ko‘lamini  qamrab  olgan  “Katta  beshlik” 
(OCEAN) so‘rovnomasi qo‘llangan katta empirik-nazariy tadqiqotda katta odamlar 
shaxsining asosiy tuzilmalari turg‘unligini isbotlaganlar. Biroq, mualliflar ularning 
shaxs  xususiyatlari  modeliga  kirmaydigan  boshqa  shaxsiy  tuzilish  dinamikasi 
haqidagi  masalalarga  to‘xtalmaganlar.  Ular  tadqiqotidan  kelib  chiqib,  kattalar 
shaxsi  o‘zgarmasligi  haqidagi  xulosa  shaxs  tuzulishi  va  turli  daraja  uchun  yosh 
o‘zgaruvchanligi  va  shaxsning  turg‘unligi  darajasi  ulg‘ayish  davrida  turlicha 
bo‘lishi haqidagi ahamiyatga molik fikrlar e’tirozlidir.  
      Keksalik  davrida  shaxsiy  yangi  yuzaga  kelishlar  haqida  boshqa  mualliflar 
asosan  avvalgi  yosh  davrida  shaxs  tuzilishida  va  hayotidagi  narsalarni  psixologik 
yo‘qotishlar  sifatida  negativ  bayon  qiladilar.  Biroq,  shu  o‘rinda  shaxs  yetukligi 
so‘nish,  zaiflashish  bilan  alamashinishi  shart  emasligi  ta’kidlanadi.  Avvalgi 
davrlarda  egallangan  shaxsiy  ijtimoiy  yutuqlar  natijasida  keksalik  davrida  yangi 
hayotiy  istiqbollar  ochilishi  mumkin.  Haqiqatdan  ham,  zamonaviy  inson  yoshlik 
davriga qaraganda, kechki ulg‘ayish davrida sevimli ishiga, kasbiy uyushmada o‘z 
nufuziga, do‘stlar va qarindoshlarga, o‘z uyi va moddiy farovonlikka egabo‘ladi. U 
hayotiy  va  kasbiy  tajribaga,  o‘z-o‘zi  va  o‘z  hayoti  haqida  tushunchaga  ega. 
B.G.Ananev  va  1960-1970  yillardagi  maktabining  kompleks  tadqiqotlari  sabab 
kattalar  taraqqiyotini  o‘rganishda  oldinga  siljish  kuzatilib,  ulg‘ayishning  dinamik 
ko‘rinishi  haqidagi  tasavvurlar  yuzaga  keldi.  Ulg‘ayish  davrida  psixofiziologik 
funksiyalar  va  intellekt  rivojlanishi,  funksiyalar  o‘zaro  bog‘liqligi  haqida  ko‘p 
ma’lumotlar olindi (Ananev, Stepanova, 1972, 1977; Stepanova, 2000). Kompleks 
tadqiqotlarda  kattalar  shaxsi  va  motivatsiyasining  yosh  xususiyatlari  yetarlicha 
o‘rganilmagan bo‘lib, kompleks tadqiqot dasturi oxirigacha olib borilmadi. Bunga 
sabab nafaqat B.G.Ananevning vafoti, balki nazariy qiyinchiliklarni ham ko‘rsatib 
o‘tish  o‘rinli.  Avval  ham  hozirgidek,  psixologik  nazariyada  yosh  va  shaxs 
rivojlanishining 
nisbati 
masalasiga 
oydinlik 
kiritilmagan. 
Xarakter 
va 
yo‘nalganlikning  turli  shakllariga  kiruvchi  shaxsiy  xususiyatlarning  yosh  davri 

---

166 
 
rivojlanishi  haqida  gapirish  mumkinmi?  Yoki  yosh  shaxs  o‘zgarishining  vaqt 
jihatdan,  yosh  emas,  balki  boshqa  o‘zgarishlar  qonuniyatlari  asosida  sodir 
bo‘layotgan marker vazifasini bajaradimi? 
      Bu savollar ulg‘ayish davriga nisbatan olinganda qizg‘in bahs talabdir. Bolalar 
psixologiyasi  bularni  chetlab  o‘tadi,  chunki  bolalikda  shaxs  omili  yosh  omili 
ustidan  hukmronlik  qiladigan  yoki  uni  rivojlanish  determinatsiyasi  tuzilishidan 
siqib  chiqaradigan  darajada  shakllanmagan  bo‘ladi.  Yosh  omili  ulg‘ayish  davrida 
aniq  shaxs  ongi  va  tuzilishi  orqali  kirib  borib  bavosita  ish  ko‘radi.  B.G.  Ananev 
ta’kidlashicha,  yosh  va  shaxs  rivojlanishining  –  ontogenez  va  hayotiy  yo‘lning 
birlashuvi  -  butun  hayot  davomida  inson  individual  rivojlanishining  umumiy 
qonuniyatidir.  
      Ulg‘ayish  –  alohida  psixofiziologik,  psixik  funksiyalar  va  intellekt 
rivojlanishidagi  eng  maqbul  muvaffaqiyatlarga  erishish  davridir.  Bu  ularning 
yetukligi,  gullab-yashnashini  bildirib,  bundan  so‘ng  ko‘pincha  inqiroz  yuzaga 
keladi.  Shaxsiy  yetuklikni  faqatgina  ulg‘ayish  davri  bilan,  keksalikni  esa  uning 
degradatsiyasi bilan bog‘lash mumkinmi? Shaxsiy yetuklik yosh funksiyasi bo‘lib 
hisoblanadimi?  Albatta,  yo‘q,  biroq,  shaxs  va  yosh,  shaxsiy  yetuklik  va  yosh 
ulg‘ayishi, akme munosabatlari qanday? 
      Shaxsiy  yetuklik  ta’rifi  va  mezonlarini  topish  qiyinchilik  tug‘dirdi.  Hattoki, 
akmeologiyada  o‘rganish  ob’ekti  hisoblangan  progressiv  rivojlanayotgan  yetuk 
shaxs  bo‘lishiga  qaramay,  “etuk  shaxs”  tushunchasining  o‘zi  yo‘q.  Akmeologiya 
muammosining  deyarli  barcha  qismini  inson  faoliyat  sub’ekti  sifatida  shaxs 
mahoratiga tegishli tadqiqotlar egallaydi; faqatgina “shaxsiy jihatni ishlab chiqish 
zarurati” ko‘rsatiladi.  
      “Etuk  shaxs”  tushunchasiga  “sog‘lom  shaxs”  tushunchasi  yaqin.  U  shaxsning 
jamiyatda  me’yoriy  faoliyat  olib  borishini  ta’minlovchi  holatini  anglatadi.  Shaxs 
yetukligi – hayot faoliyatining turli sohalarida barcha ijtimoiy funksiyalarni yuqori 
darajada 
to‘laqonli  bajarilishini  ta’minlovchi  tuzilmalari  va  jihatlari 
rivojlanishining yuqori darajasidir. 
      Shaxs  individning  muhit  va  o‘z-o‘zi  bilan  o‘zaro  munosabatlarini 
boshqarishning  asosiy  psixik  tizimi  bo‘lib  hisoblanadi.  Yetuk  shaxsning  vujudga 
kelishi  ko‘p  qirrali  jarayondir.  Yetuklikning  turli  turlarini  ajratib  ko‘rsatish 
mumkin:  xronologik,  fiziologik,  ijtimoiy,  intellektual,  kasbiy.  Ular  orasida  eng 
muhimi  shaxsiy  yetuklik  bo‘lib,  aynan  u  yetuklikning  barcha  jihatlarini  yagona 
tizimga  integratsiyalaydi.  Inson  shaxsiy  yetuklikka  shaxsiy  takomillashish 
jarayonida  erishadi.  Psixologiyada  shaxsiy  yetuklik  tushunchasi  ikkita  asosiy 
jihatlarni  ajratib  ko‘rsatishni  taqozo  etadi:  yetuklik  -  hayot  bosqichi  sifatida  va 
yetuklik  -  rivojlanish  darajasi  sifatida.  Bu  jihatlar  o‘zaro  bog‘liqdir.  Biz  ikkinchi: 

---

167 
 
yetuklik  rivojlanish  darajasi  sifatida  jihatida  to‘xtalamiz.  Yosh  ko‘rsatkichini  esa 
yordamchi mezon deb hisoblaymiz. 
      Rossiya psixologik maktabi tomonidan shaxs yetukligi muammosini o‘rganish 
negizida  shaxsni  ijtimoiy  hodisa  sifatida  tushunish  yotadi.  L.S.  Vigoskiy 
taxminicha,  shaxs  shakllanishi  –  bu  o‘zining  psixik  jarayonlarini  egallash  bo‘lib, 
shaxs,  xarakter  rivojlanishi  esa  faoliyatning  turli  shakllari,  ayniqsa,  nutq  bilan 
bog‘liq.  L.I.  Bojovich  shaxs  shakllanishining  asosiy  maqsadi  to‘liq  o‘z  fikrini 
ifodalash va o‘zini namoyon qilish deb biladi. B.G.Ananev uchun yetuk shaxs – bu 
ijtimoiy  faol  shaxs  va  Vatanning  haqiqiy  farzandi,  chin  insondir.  Inson  shaxs 
sifatida  faoliyat  olib  borar  ekan,  u  davlatning  siyosiy  hayotida  ishtirok  etadi, 
madaniyat  bilan,  atrofidagi  odamlar  bilan  qiziqadi  va  odamlar  orasida  bo‘lishga 
intiladi.  P.Ya.  Galperin  ta’kidlashicha,  shaxs  yetukligi  darajasi  inson  faoliyatini 
qanchalik muvaffaqiyatli egallaganligi ko‘rsatkichiga muvofiq jamiyatdagi mavjud 
munosabatlar  tizimidagi  xatti-harakatlarini  baholash  orqali  aniqlanadi.  A.N. 
Leontev  esa  shaxs  yetukligi  ko‘rsatkichi  sifatida  motivlar  ierarxiyasining 
barqarorligini  ko‘rsatadi.  D.I.  Feldshteyn  fikricha,  shaxs  rivojlanishi  shaxs 
mohiyatini  ochib  beruvchi  ijtimoiy  shartlangan,  yo‘nalgan  jarayoni  bo‘lib,  bunda 
yetuklikning  shakllanishi  ontogenezning  muhim  davri  sifatida  namoyon  bo‘ladi. 
Shaxs  taraqqiyoti  yuksak  ma’naviy  ehtiyojlar  hukmronlik  qiluvchi  motivatsion-
ehtiyojiy  soha  ierarxiyasining  shakllanishini  taxmin  qiladi.  V.A.Petrovskiy  shaxs 
yetukligini  personalizatsiya:  o‘z  turmush  tarzini  boshqalarga  ishonish  bilan 
bog‘laydi.  A.A.Megrabyan  shaxs  taraqqiyotini  ahloqiy  ong  taraqqiyoti  bilan 
bog‘laydi.  I.S.  Kon  fikricha,  yetuk  shaxs  o‘z  tevarak-atrofini  faol  boshqaradi, 
barqaror shaxsiy fazilatlar va qadriyatlarga ega. Shaxs rivojlanishi o‘z-o‘zini qabul 
qilish darajasi (V.V. Stolin), o‘z haqidagi tasavvurlar rivojlanishi, “Men” obrazini 
takomillashtirish bilan aniqlanishi mumkin (G.L. Isurina) . 
      Shaxsiy  yetuklik  muammosi  xorij  psixologlari  tomonidan  psixoanaliz, 
insonparvarlik  va  kognitiv  psixologiya  doirasida  o‘rganilgan.  Ko‘pgina 
tadqiqotlarda yetuk shaxs ideal inson sifatida tushuniladi. Bu psixologik salomatlik 
holati,  tabiiy  qobiliyatlar,  mehnat  unumdorligi  va  ijodiylikning  rivojlanishidir. 
Insonparvarlik  psixologiyasi  shaxs  taraqqiyotini  “o‘z-o‘zini  yuzaga  chiqarish” 
(“samoaktualizatsiya”) tushunchasi bilan bog‘laydi. O‘z-o‘zini yuzaga chiqarish – 
bu  insonning  o‘z  tabiiy  salohiyatini  namoyon  qilgan  holda,  o‘zining  maksimal 
ko‘lamigacha  o‘sib  borishga  intilish  (A.  Maslou);  individning  “murakkablikka 
qarab”  taraqqiy  qilishga  intilishi,  o‘ziga  to‘qlik,  yetuk  va  kompetentlik  (K. 
Rodjers); hayotning mazmun-mohiyatiga intilish, qadriyatlarni amalga oshirish va 
ularga  javobgarlik  (V.  Frankl).  G.  Olport  ta’kidlashicha,  yetuk  inson  hulq-atvori 
anglangan  jarayonlar  bilan  motivlashtirilgan  bo‘lib,  avtonomliligi  bilan  ajralib 
turadi.  Z.Freyd  shaxsiy  yetuklikni  ikkita  ko‘rsatkich  asosida  aniqlaydi:  odamning 
foydali  va  qadrli  biror  narsa  yaratib  ishlashga  intilishi  va  o‘zi  uchun  boshqa 

---

168 
 
insonni  yaxshi  ko‘rishga  intilish.  E.  Fromm  uchun  bu  -  olam  bilan  birlashuv, 
kelishuv  hissi.  K.  Yung  insonning  yetuklik  tomon  harakatini  “individuatsiya” 
jarayoni  deb  atab,  inson  o‘ziga  yaqin  kelganida,  o‘zining  boshlang‘ich  va  to‘liq 
mohiyatini  anglab  yetadi.  Kognitiv-genetik  yondashuvga  (L.  Kolberg)  asosan, 
insonning  shaxsiy  yetukligi  individning  ijtimoiy  institutlarda  turli  rollarni  qabul 
qilish  hisobiga  ijtimoiy  muhit  bilan  faol,  ijodiy  o‘zaro  munosabati  jarayonida 
rivojlanuvchi  ahloqiy  ong  bilan  chambarchas  bog‘liqdir.  Bizningcha,  yetuk  inson 
tavsifi 
quyidagicha: 
haqqoniylikning 
universal 
tamoyiliga 
sodiqlik; 
takomillashtirish  muammosini  hal  qilish;  o‘z  hayoti  chegaralaridan  chiqish  va 
jamiyat hamda butun insoniyatni rivojlantirish. 
      Psixologik  yetuklik  zamonaviy  psixologiyada  eng  qiziqarli  terminlardan  biri 
bo‘lib  hisoblanadi.  Ma’lum  ma’noda  bu  terminni  bizga  odatiy  bo‘lgan  “baxt” 
tushunchasi  bilan  solishtirishimiz  mumkin.  Biroq,  biz  baxtli  inson  o‘zini  qanday 
his qilishi va o‘zini qanday tutishini hammamiz bilamiz.  
      Psixologik  yetuklik  –  shaxsning  o‘z  psixikasi  holatini  baholashning  muhim 
tarkibiy  qismi  bo‘lib  hisoblanadi.  Yetuklik  insonning  barcha  qobiliyatlari  va 
iste’dodini ochib berishga xizmat qiladi, ma’naviy hamda moddiy jihatdan ravnaq 
topishiga yordam beradi.  
      Inson  tomonidan  o‘z-o‘zini  anglashning  ma’lum  darajasiga  erishish  va  o‘z 
hayoti  uchun  ma’suliyatni  his  etish,  kasbiy  muvaffaqiyatga  erishish,  boshqalar 
bilan uyg‘un munosabatlar o‘rnatishga qodirlik, shaxsiy hayot mazmunini topish – 
bularning hammasi bu ko‘p qirrali hodisaning turli tomonlaridi 
 
      Shaxsning 
psixologik 
yetukligi 
muammosi 
ekzistensial-insonparvarlik 
psixologiyasi va psixoterapiyada (G.Olport, K. Rodjers, A. Maslou, E. Fromm, F. 
Perlz),  rivojlanish  psixologiyasida  (E.  Erikson,  G.  Krayg,  Dj.  Lovinger) 
o‘rganilgan. G.Olport - shaxs psixologik yetukligi tuzilishini to‘liq bayon qiluvchi 
konsepsiyalardan birining muallifidir. Uning fikricha, inson yetilishi – butun hayot 
davomida shakllanish va rivojlanishning uzluksiz, davomli jarayonidir. Psixologik 
yetuklikni  o‘rganish  jarayonida  olim  har  bir  insonning,  har  bir  shaxsning 
noyobligiga alohida e’tibor qaratgan. Uning nuqtai nazariga binoan, yetuk shaxsni 
ta’riflovchi  yagona  mezon  mavjud  emas,  chunki,  rivojlanuvchi  qancha  bo‘lsa, 
rivojlantiruvchi  usul  va  vositalar  ham  shuncha:  “Etuk  shaxsning  universal 
mezonlarini  qidirishda  biz  individual  patternlarning  xilma-xilligini  hech  qachon 
unutmasligimiz  zarur”.  Shuningdek,  muallif  fikricha,  har  bir  inson  uchun  mos 
keluvchi  psixologik  yetuklikning  universal  mezonlarini  topishda  biz  real  insonni 
unutib qo‘yamiz, vaholanki, bir insonda yetuklikning barcha belgilarini topishning 
imkoni  yo‘q.  G.Olport  konsepsiyasining  muhim  jihati  shundaki,  psixologik 
yetuklikning  inson  xronologik  yoshi  bilan  o‘zaro  bog‘liqlikning  mavjud  emasligi 
g‘oyasidir.  Uning  fikricha,  shaxs  qiyinchiliklar  va  azob-uqubatlarga  duch 

---

169 
 
kelganida  u  yoki  bu  darajadagi  yetuklikka  erishadi.  Olimning  taxminiga  ko‘ra, 
shaxs yetukligining shakllanish mexanizmi hayotiy qiyin vaziyatlarni yengib o‘tish 
bilan bog‘liq.  G. Olport g‘oyasiga ko‘ra, psixologik yetuk shaxs oltita jihat bilan 
tavsiflanadi:  
1) “Men”ning keng chegaralari;  
2) ijtimoiy iliq munosabatlar; 
3) o‘zi haqidagi ijobiy tasavvurlar; 
4) realistik idrok; 
5) o‘zini va hazil-mutoyibani tushunishga qodirlik; 
6) barqaror hayotiy falsafaga egabo‘lish.  
      Insonparvarlik  psixologiyasi  yo‘nalishi  muallifi  A.  Maslou  “psixologik 
yetuklik”  va  “psixologik  salomatlik”  tushunchalarini  o‘xshash  deb  biladi.  Uning 
fikricha,  insonning  beshta  tayanch  ehtiyojlaridan  iborat  ehtiyojlar  ierarxiyasi  har 
bir insonning hayot jarayonida dolzarb bo‘lib hisoblanadi. Uni psixologik yetuklik 
doirasida  ko‘rib  chiqish,  A.Maslou  nuqtai  nazari  bo‘yicha  bu  ierarxiyada  inson 
qanchalik  ko‘tarilsa,  shunchalik  o‘ziga  xoslik,  turli-tuman  individual  sifatlar, 
shaxsiy  fazilatlar  va  natijada  psixologik  yetuklikka  egabo‘ladi.  “Inson  ichki 
tomondan  o‘zini  erkin his qilsa,  zarur paytda o‘ziga  ishonsa va  voqea-hodisalarni 
ichki  olamida  to‘liq  aks  ettirib,  o‘ziga  quloq  solsa  va  o‘ziga  suyana  olsa,  yuqori 
bosqichga  intilsa  -  o‘z-o‘zini  yuzaga  chiqarish  to‘liq  amalga  oshirilib,  yetuklikka 
erishadi”.  
      Shunday  qilib,  insonparvarlik  psixologiyasida  psixologik  yetuklik  shaxsning 
yuqori  ehtiyojlar  ierarxiyasiga  intilishi  bilan,  o‘z-o‘zini  yuzaga  chiqarishi  bilan 
bog‘liq  tushunchadir.  A.Maslou  shaxsning  psixologik  yetukligini  bunday 
tushunishga  mos  ravishda  yetuk,  o‘zini  yuzaga  chiqaruvchi  inson  qanday 
xususiyatlarga  egabo‘lishini  ajratib  ko‘rsatdi:  voqelikni  adekvat  idrok  etish 
(reallik),  bevositalik,  diqqatni  muammoga  (o‘ziga  emas)  qaratish,  avtonomlik, 
mustaqil,  baholashni  muntazam  yangilash  (yangi  kechinmalarga  ta’sirchanlik, 
tajribaning  oshkoraligi  jihatida),  demokratik  xarakter  (boshqalarga  hurmatda 
bo‘lish, empatiya), chuqur, biroq, tanlovchan munosabatlarni o‘rnatishga qodirlik, 
ahloqiy  e’tiqod,  adovatsiz  hazil-mutoyiba  hissi,  kreativlik.  K.  Rodjers  o‘zining 
konsepsiyasida  shaxsning  psixologik  yetukligini  Men-konsepsiyasi  bilan 
bog‘lagan.  Men-konstruksiyasining  tarkibiy  qismini  ilk  yosh  davrida  shakllangan 
anglanmagan  mexanizmlar,  hulq-atvorning  anglangan  patternlari  va  shuningdek, 
identifikatsiya  mexanizmi  tashkil  qiladi.  Natijada  ontogenetik  taraqqiyot 
jarayonida insonda “Men” obrazining ahamiyatli bo‘lagi bo‘lgan, shaxs individual 
tajribasiga  asoslangan  tevarak-atrofning  sub’ektiv  manzarasi  namoyon  bo‘ladi. 
Shaxs  psixologik  yetuklikning  qanchalik  yuqori  darajasiga  erishgan  bo‘lsa, 

---

170 
 
“Men”ning  fundamental  o‘zagi  shunchalik  individual,  yaqqol  shakllanib, 
ifodalangan bo‘ladi.  
      Shunday  qilib,  K.Rodjers  nazariyasiga  binoan,  Men-konsepsiyasi,  shaxs 
psixologik  yetukligi  bilan  o‘zaro  bog‘liq  bo‘lib,  sekin-asta  bir  butun  o‘zakka 
taxlanuvchi 
turli 
xil 
noto‘liq  hissiy,  kognitiv,  shaxsning  shaxslararo 
taassurotlaridan iborat. Men-konsepsiyasining rivojlanishi asosida yotuvchi stimul 
bo‘lib,  insonning  o‘z  salohiyatini  hayot  faoliyatining  turli  jabhalarida  amalga 
oshirishga bo‘lgan xohish-istagi hisoblanadi.  
      Ekzistensial-insonparvarlik konsepsiyalarida ham psixologik yetuklik fenomeni 
tadqiq  qilinadi.  Masalan,  geshtalt-terapiyada  F.Perlz  psixologik  yetuklikning 
asosiy  mezoni  sifatida  avtonomlikni  ajratib,  uni  shaxsning  o‘z-o‘ziga  tayanishi, 
o‘zining  ichki  tajribasiga  ishonishga  qodirlik  mezoni  deb  ta’riflagan.  E.Fromm 
shaxs yetukligi tushunchasini sevishga qodirlik bilan bog‘lagan. Yetuk muhabbatni 
u  shaxsning  boshqa  birovga  g‘amxo‘rlik,  boshqaning  qiziqishlarini  hurmat  qilish, 
boshqalar uchun javobgarlikni his yetishga qodirlik sifatida interpretatsiya qilgan. 
      Shundan kelib chiqib, E. Frommga asoslanib, psixologik yetuklik g‘amxo‘rlik, 
mas’uliyatlilik,  hurmat  va  empatiya  bilan  aloqada  bo‘lib,  to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
shaxslararo  munosabatlarda  namoyon  bo‘ladi.  Psixologik  yetuklikni  tushunishda 
va  interpretatsiyasida  E.Fromm  konsepsiyasiga  G.Sallivanning  shaxslararo 
munosabatlar nazariyasi yaqin bo‘lib, unga ko‘ra sog‘lom psixik rivojlanish yetuk 
shaxslararo  munosabatlar  talqinida  ko‘rib  chiqiladi.  G.  Sallivan  fikricha, 
psixologik yetuk shaxs bir vaqtning o‘zida bir odamning o‘ziga do‘stona hislar va 
jinsiy qiziqishni boshdan kechiradi.  
      “Shaxsning  psixologik  yetukligi”  rivojlanish  psixologiyasida  faol  tadqiq 
qilinadi  (G.  Krayg,  Dj.Lovinger,  E.  Erikson).  Mazkur  yo‘nalish  mualliflari 
fikricha,  psixologik  yetuklik  inson  ontogenezi  jarayonida  shakllanadi  va  har  bir 
yosh  bosqichida  yetuklikning  ma’lum  bir  tavsifining  poydevoriga  asos  solinadi. 
Xususan,  E.Erikson  fikricha,  aynan  o‘xshashlik  hissi  shaxs  psixologik 
yetukligining asosiy tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. O‘smirlik va ilk o‘spirinlik 
davri  uning  shakllanishi  uchun  senzitiv  davrdir.  Yuqori  darajadagi  yetuklikka, 
E.Erikson 
fikricha, 
aynan 
o‘xshashlik  hissining  mustahamlanishi  va 
barqarorlashuvi  (“Men  kimman?”)  jarayonida  shaxs  tomonidan  erishiladi.  So‘ng 
ulg‘ayish  jarayonida  o‘spirinlik  davrida,  ilk  yetuklik  va  yetuklik  davrida  insonda 
shaxsiy  avtonomlikni  saqlab  qolgan  holda  yaqinlikka  qodirlik,  maqsadlar  qo‘yish 
va  ularga  erishishga  qodirlikda  namoyon  bo‘luvchi  natijaviylik,  inson  hayot 
yo‘lining yakunlovchi bosqichida yuzaga keluvchi va shaxs yetukligining tuzilishi 
yaxlitligidan  iborat  integrativlik  kabi  yetuk  shaxs  sifatlari  shakllanadi.  Shaxs 
yaxlitligi  va  integrativligi  tavsifini  to‘liq  tushunish  uchun  shaxsning 
takrorlanmasligida  uning  taraqqiyoti  yo‘lini  o‘rganish  zarur.  Shunday  qilib, 

---

171 
 
rivojlanish  psixologiyasi  nuqtai  nazarida  psixologik  yetuklik  –  bu  shunday 
tuzilmaki,  shaxsda  individuallik,  yaqinlikka  qodirlik,  avtonomlik,  mas’uliyatlilik 
va donolik kabi sifatlarning rivojlanishi natijasida u shakllanadi.  
      Rivojlanish  psixologiyasining  yana  bir  vakillaridan  biri  Dj.  Lovinger,  shaxs 
psixologik  yetukligini  o‘rganib,  egoning  rivojlanishi  va  kognitiv  rivojlanishni 
uning  tarkibiy  qismlari  sifatida  birlashtiradi.  Olim  inson  psixologik  yetukligi 
shaklanishida yettita asosiy bosqichlarni ajratib ko‘rsatadi:  
1) ijtimoiygacha (kattalarga to‘liq tobelik);  
2) impulsiv (egotsentrizm, aniqlik, atrofdagilarga tobelik),  
3)  o‘z-o‘zini  himoya  qiluvchi  (jazolanishdan  qo‘rqish,  manipulyatsiya  qilish, 
shaxsiy maqsadlarda qulay imkoniyatlardan foydalanish); 
4) konformlilik (tashqi me’yor va qonun-qoidalarga bo‘ysunish); 
5)  anglangan  (vijdon  rivojlanishi,  shaxsiy  me’yorlarni  o‘rnatish,  o‘z-o‘zini  tanqid 
qilish); 
6)  avtonom  (boshqalar  avtonomligini  hurmat  qilish,  ular  qarashlariga  sabr-
toqatlilik, ichki nizo va ehtiyojlarni boshqarish); 
7)  integratsion  (o‘zini  tushunishni  boshqa  insonlarni  tushunish  bilan 
integratsiyalash).  
Mazkur  nazariyaning  asosiy  jihati  shundaki,  rivojlanishdagi  har  bir  bosqich 
avvalgisiga qarganda murakkabdir. Bunda har bir bosqichni xronologik yosh bilan 
bog‘lash  shart  emas,  biroq  rivojlanish  jarayonida  hech  bir  bosqichni  o‘tkazib 
yuborish  mumkin  emas.  Dj.Lovinger  fikricha,  faqatgina  sanoqli  insonlargina 
yakunlovchi bosqichga erishadilar. 
Rivojlanish  psixologiyasining  xususiy  nazariyalaridan  kelib  chiqib,  shunday 
xulosaga  kelish  mumkinki,  psixologik  yetuklik  avtonomlikning  me’yordaligi  va 
shaxsning mustaqilligi, o‘ziga tayanishi, samarali shaxslararo munosabatlar o‘rnata 
olishi va nihoyat, hayot yakunida yaxlitlikka erishish bilan aniqlanadi.