O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

№ 

Ko„rsatkichlar 

Ball 

O„qituv chiga 

qo„yilgan  

ball  

1. 

Fanni 

ilmiy-nazariy 

jihatdan 

egallaganligi 

2 

2 

2. 

Mashg‘ulotda talabalar 

ning faolligini ta’minlashi 

2 

2 

3. 

Mavzuni amaliyot bilan bog‘lashi 

2 

1 

4. 

Mavzu 

mazmunini 

talabalarga 

yetkazib bera olishi 

2 

1 

 

Jami ball: 

 

6 

---

9

 

 

YOSH AVLOD MA‘NAVIYATINI SHAKLLANTIRISHDA OTA-ONA 

VA MAHALLANING MAS‘ULIYATI 

Reja: 

1.

 

Tarbiyaning uch ildizi: sharqona an‘analar va demografik xususiyatlar. Axloqiy qadriyatlar va 

ularning farzand tarbiyasiga ta‘siri. 

2.

 

Ma‘naviy  barkamol,  jismoniy  sog‗lom  farzandlarni  tarbiyalashda  ota-onaning  o‗rni  va 

mas‘uliyati. 

3.

 

Jamiyat taraqqiyotida va yosh avlod tarbiyasida mahallaning roli. 

4.

 

Mahalla  institutini  rivojlantirishning  nazariy-huquqiy  asoslari.O‗zbekiston  Respublikasi 

Prezidentining  ―Mahalla  institutini  yanada  takomillashtirish  chora-tadbirlari  to‗g‗risida‖gi 

Farmonining mazmun va mohiyati. 

1-

 

masalaning  bayoni:  Inson  tarbiyasi  o‗zoq  muddatli,  o‗zluksiz  davom 

etadigan  murakkab  jarayon.  Xususan,  Sharqda  tarbiyaga  alohida  e‘tibor  qaratiladiki,  bu 

sharqona an‘analar va demografiy xususiyatlar bilan chambarchas bog‗liq. Zero, sharqliklarga 

xos  bo‗lgan  bag‗rikenglik,  o‗za  totuvlik,  bir-biriga  daxldorlik  tuyg‗ulari  o‗sib  kelayotgan 

farzandlar  tarbiyasida  ham  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Chunki  barkamol  avlodni  tarbiyalash 

insoniyatning eng yorqin orzusi bo‗lib qolgan. Bunday orzudagi insonlar o‗z oilasi, mahallasida 

kamol topib, azaliy  ma‘rifatga,  ma‘naviyatga  mansub bo‗lgan  yurtlarning donishmandlari eng 

mo‗tabar  ziyolilari,  hukumdorlari  hisoblanganlar.  Masalan,  barkamol  avlodni  tarbiyalash 

borasida Farobiyning intilishi, ―Fozil odamlar shahri‖ asaridagi jamiyat fuqarosi - fozil kishini 

kamol toptirish niyati o‗z ifodasini topadi. 

Fozillar  shahri  aholisi  bir-biriga  hurmatda  bo‗ladi.  Ota-ona,  farzand,  ustozu  shogird 

o‗rtasida sharqona nazokat mehr va ehtirom bo‗ladi. Ana shular haqida fikr yuritishimiz boisi 

bobolarimizning  ma‘naviy  darajasi  naqadar  yuksak  bo‗lishida  oila,  mahallaning  ma‘suliyati 

yotadi. Ya‘ni, tarixdan ayonki, taraqqiyot taqdirni ma‘naviy jihatdan yetuk odamlar hal qiladi. 

Zero,  aqliy  zakovat  va  ruhiy  -  ma‘naviy  salohiyat  ma‘rifatli  insonni  ikki  qanotidir.  Bugungi 

yoshlarni hayoti porloq bo‗lishi uchun texnikaviy bilimi, murakkab texnalogiyalarni egallashda, 

erkin  tafakkurni  shakllanishi,  milliy  qadriyatlarni  urf-odatlarni  mohiyatini  tushuntirish 

jarayonini  oila,  mahalla,  ta‘lim  -tarbiya,  madaniyat  maskanlari  aniq  reja-dasturlar  asosida 

faoliyat olib borishi zarurdir. Chunki o‗zlikni anglab, ichki bir tabniy kuch bilan kelajak uchun 

hayotga munosabatini o‗zgartirib, o‗z taqdirini ona elning istiqbolini o‗ylash ehtiyoji bor va uni 

yechimini topish uchun bugun shart-sharoitlar mavjuddir. 

Ya‘ni,  har-bir  oila,  mahalla,  ta‘lim-tarbiya  maskanlari  bilan  hamkorlikda  yoshlarni  ilk 

davridanoq  ahloqli,  odobli  qilib  tarbiyalashning  ahamiyati  katta.  Ulug‗  fiqhshunos  olim 

Burhoniddin al-Marg‗inoniy fikricha , ahloqda diyonat, islomiyat, g‗ayrat, qanoat, shijoat, ilmi 

sabr  intizom,  vijdon,  vatanni  sevmoq,  iffat,  hayo,  idrok,  hayri-hohlik,  sadoqat,  muhabbat  kabi 

qator  insoniy  fazilatlar  oilada,  ota-ona,  mahalla-  ko‗y  namunasida  shakllanib,  kamol  topadi. 

Demak,  ahloq  shaxs  ma‘naviyatni  rivojlantirish  asosidir,  insonning  umri  esa  farzandlarida 

davom etadi. 

O‗sib  kelayotgan  farzandlarda  insoniy  sifatlarning  shakllanishida  oiladagi,  atrofdagi 

(mahalla,  ko‗cha,  bog‗cha,  maktab,  oliy  o‗quv  yurti),  ijtimoiy  muhit  va  tarbiyalanuvchiga 

bo‗lgan  munosabat  muhim  rol  o‗ynaydi.  ―Yuksak  ma‘naviyat  -  yengilmas  kuch‖  asarida 

ta‘kidlab  o‗tilganidek,  ―Odamzot  uchun  bir  umr  zarur  bo‗ladigan  tabniy  ko‗nikma  va 

xususiyatlar,  masalan,  har  qaysi  bolaning  o‗ziga  xos  va  o‗ziga  mos  qobiliyati,  atrofidagi 

odamlar bilan muomalasi, tengdoshlari orasida o‗zini qanday his qilishi, yetakchilik hislatlariga 

ega  bo‗lishi  yoki  ega  bo‗lmasligi,  kerak  bo‗lsa,  dunyoqarashi  —  bularning  barchasi  avvalo 

uning  tug‗ma  tabiati,  shu  bilan  birga,  oilada  oladigan  tarbiyasiga  uzviy  bog‗liq  ekanini  hayot 

tajribasi ko‗p misollarda tasdiqlab beradi‖.

15

 

Ushbu  sohada  olib  borilgan  ko‗p  yillik  ilmiy  izlanishlarimiz  natijalarining  ko‗rsatishicha, 

---

10

 

 

o‗sib kelayotgan yosh avlod tarbiyasining o‗zluksizligini quyidagi ko‗rinishda 

olib

 

borish 

maqsadga 

muvofiq 

ekan:

Tarbiya  inson  umrining  oxirigacha  davom  etadigan  jarayon  bo‗lib  (inson  umrining 

oxirigacha  o‗rganadi,  degan  naql  asosida  tarbiyalanib),  doimiy  ravishda  rivojlanib, 

takomillashib, komillikka intilib yashaydi. 

Oila  va  mahalla  boshqa  tarbiyaviy  muassasalardan  farqli  ravishda  odamning  butun 

hayoti  davomida  uning  barcha  tomonlariga,  qirralariga  ta‘sir  ko‗rsatishga  qodirdir  va  odatda 

ta‘sir  ko‗rsatadi.  Oila  va  mahallaning  yuksak  tarbiyaviy  imkoniyati  bolalar  va  ota-  onalarning 

o‗ziga  xos  xususiyatlari:  qon-qarindoshligi,  qo‗ni-qo‗shniligi,  muhabbati,  yaqinligi,  ishonchi, 

burch  hissi,  obro‗ligi  va  hokazolar  bilan  ta‘minlanadi.  Oila  va  jamoatchilik  hamkorligidagi 

tarbiyaning qimmatliligi va ahamiyati yana shundaki, insonning kichiq bolalik paytidagi oilada 

egallagan narsalari bir umr saqlanib qoladi. 

1.

 

Oila  tarbiyasi  orqali  bola  ongida  umuminsoniy  va  milliy  qadriyatlar, 

yashashdan  maqsad  haqida  dastlabki  tasavvurlar  hosil  bo‗ladi.  Oilada  shaxsning 

ijtimoiy-qimmatli  fazilatlari  o‗sa  boshlaydi.  O‗zbekiston  sharoitida  oilaviy  tarbiya 

mazmuni  tashkil  etilishiga  oid  pedagogik  omillar  mavjudki,  bularni  hisobga  olishga 

majburdirmiz. Bola maktabga qadam qo‗yganda yaxshi va yomon narsalar haqida o‗z 

tasavvuriga  ega  bo‗ladi.  O‗qituvchi  bolada  qanday  axloqiy  tushunchalar  mavjudligini 

va axloqiy  fazilatlar qanday sharoitda shakllanganligini ham bilmog‗i  kerak. Shuning 

uchun  ham  muallim  o‗quvchilarning  ota-onalari  ,  kerak  bo‗lsa  uning  mahallasi  bilan 

aloqa  bog‗lab,  bolani  tarbiyalashda  ular  bilan  hamkorlikni  yo‗lga  qo‗yishi  darkor. 

Tarbiyaning samaradorligi ko‗pincha oila, mahalla va maktabning bolaga nisbatan bir 

xil talab qo‗ya bilishiga bog‗liq. Shuning uchun ham azaldan Sharqda o‗qituvchi bilan 

ota-onalarning o‗zaro munosabatlari, muomalasiga katta e‘tibor beriladi, muallim oila 

bilan aloqa va hamkorlik qilmasdan turib, bolani axloqiy tarbiyalash vazifasini bajara 

olmaydi. Chunki  maktab oilada  shakllangan axloqiy  fazilatlarni  mustahkamlashi  yoki 

illatlarni  yo‗qotishi  lozim  bo‗ladi.  Maktabda  bolaga  chuqur  bilim,  ta‘lim-tarbiya 

mafkuraviy  g‗oya,  o‗zbekona  milliy  qadriyatlar,  halol  mehnat,  biror  bir  kasb-hunarni 

egallashlari uchun mustahkam poydevor yaratishdek mas‘ul vazifani zamonaviy talab 

darajasida  amalga  oshirish  lozim.  Bolalarni  barkamol  inson  qilib  yetishtirishda 

maktabni oila bilan bog‗lamasdan, muvaffaqiyatga erishib bo‗lmaydi. Shuning uchun 

maktab  ota-onalar  o‗rtasida  ta‘lim-tarbiyaga  oid  ishlarni  kengaytirishi  lozim. 

O‗qituvchilarning,  mahalla  faollarining  ota-onalar  bilan  bo‗lgan  uchrashuvida  aytgan 

fikrlari  ayniqsa,  ota-onalar  uchun  qimmatlidir,  chunki  ular  o‗z  farzandlari  to‗g‗risida 

ko‗proq  narsalarni  bilib  oladilar.  Shunday  ekan,  bola  tarbiyasining  tub  mohiyatini 

unutgan  har  bir  ota-ona  oila,  mahalla  va  maktab  o‗rtasidagi  hamkorlikni 

mustahkamlashga intiladi. Bola maktabga kirib, to uni tamomlab chiqqunga qadar ota-

ona  maktab  bilan  yaqin  aloqa  o‗rnatishi,  farzandining  o‗zlashtirishi,  xulq-atvoridan 

hamisha  xabardor  bo‗lishi  tarbiya  masalalari  bo‗yicha  o‗qituvchi,  sinf  rahbari  bilan 

maslahatlashib, uni darsdan so‗ng bolani nima bilan mashg‗ulligidan xabardor qilishi 

lozim. 

2.

 

O‗z navbatida o‗qituvchi ham bolaning o‗qishi, odobi, xulqi, maktabda 

o‗zini  tuti  bilishi  haqidagi  ma‘lumotlarni  ota-onaga  yetkazishi,  zaruriyat  tug‗ilganda 

hosil  bo‗lgan  muammolarni  ota-ona,  zaruriy  hollarda  ba‘zan  mahalla  oqsoqoli  bilan 

birgalikda hal etishi zarur. Shundagina o‗quvchi oldiga bir hil talab qilishiga erishiladi. 

Bolasi  maktabga  borgan  ota-ona  shu  jamoaning  a‘zosiga  aylanadi.  Shu  sababli  ota-

onalar maktabning ijtimoiy hayotida faol qatnashishlari shart. 

Demak,  sharqona  tarbiyaning  uch  teran  ildizi  bo‗lgan,  maktab,  oila  va  jamoatchilik 

---

11

 

 

hamkorligi  bolalar  tarbiyasida  asosiy  hal  qiluvchi  bo‗g‗in  bo‗lib,  bunda  o‗qituvchi-tarbiyachi 

(ota-ona)larning  bir  maqsadga  yo‗naltirilgan  tarbiyaviy  ishlari  muammoni  ijobiy  hal  etuvchi 

omil hisoblanadi. Yuksak taraqqiyot va intellektual rivojlanish davrida mamlakatimizda komil 

farzand  tarbiyalash  uchun  oila,  maktab  va  jamoatchilik,  (mahalla)ning  hamkorligi  milliy 

farovonlik asosidir. Har bir millat o‗ziga xosligi, milliy madaniyati, milliy adabiyoti, milliy tili 

va  shu  millatning  ruhiy  tarzini  majmuasida,  ya‘ni  milliy  ruhiyatida  o‗z  ifodasini  topadi. 

Binobarin,  xalq  va  elat  ma‘naviyati  va  ruhiyatini  yosh  avlodga  singdirish  ishini  oiladan 

boshlash  kerak.  Oilada  farzand  tarbiyasining  pedagogik-psixologik  xususiyatlarini  analiz 

qilinganda, ahloqiy tarbiyani izchil va tartibli amalga oshirishda oila muhim rol o‗ynaydi. Inson 

ahloqiy, ma‘naviy va ruhiy qiyofasining poydevori oilada qo‗yiladi. 

3.

 

Psixologiyadan  shaxs  rivojlanishining  yosh  davrlari  to‗g‗risidagi 

qarashlarda  ham  deyarli  asosiy  e‘tibor  dastlabki  yosh  bosqichlariga  qaratilgan 

(L.S.Vigotskiy,  D.B.Elkonin,  Z.Freyd).  Bola  tarbiyasi  eng  murakkab  faoliyatlardan 

biri  hisoblanadi.  Agar  bolani  to‗g‗ri  tarbiyalash  amalga  oshirilmasa,  ayrim  hatti- 

harakatlari kutilmagan ko‗ngilsizliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Bolaning oiladagi 

tarbiyasi  bilan  ta‘lim-tarbiya  jarayonidagi  munosabatlari  orasida  ko‗pgina  tafovutlar 

ko‗zatiladi.  Ayrim  hollarda  bolaning  oilada  ota-onasi  tomonidan  ko‗rsatilayotgan 

ortiqcha  hayrihohlik,  erkalashlar,  uning  hohish  istagiga  ko‗ra  talablarini  qondirishlari 

atrofdagi  tengdoshlari  bilan  munnosabatlarida  tafovutlarga  olib  kelayotganligi 

amaliyoti 

ko‗zatilmoqda. 

Shuningdek, 

pedagog-murabbiy 

bilan 

ota-ona 

munosabatlardagi nomutanosiblik ham bola tarbiyasi uchun salbiy ta‘sir ko‗rsatmoqda, 

deyish  mumkin.  Ko‗p  hollarda  ota-onalar  farzandlaridagi  injiqlik,  ―gapga  quloq 

tutmaslik‖, 

e‘tiborsizlik, 

qaysarlik 

va 

boshqa 

shu 

kabi 

salbiy

odatlarning  xulq-atvorida  uchrayotganlik  sabablarini  bilmasliklari,  bu  borada 

o‗qituvchilari bilan bamaslahat ish tutmasliklari oqibatidir. 

4.

 

Farzand tarbiyasida sharqona odatlar, azaliy udumlarga, otabobolarimiz, 

ajdodlarimizdan  qolgan  tajriba  va  milliy  an‘analarimizga  tayaniladi.Buning  uchun 

otalar  o‗zbek  xalqining  asrlar  davomida  yaratgan,avloddan  avlodga  o‗tib  kelayotgan 

tarbiya  tizimidan  boxabar  bo‗lishi,  uning  tarbiyaviy  ahamiyatini  bilishi  kerak. 

Farzandning  har  tomonlama  yetuk  inson  bo‗lib  yetishishi  oiladagi  ta‘lim-  tarbiya 

muhitiga,  ota-  onaning  bilim  darajasiga  va  ma‘naviy  hayot  ilmidan  xabardorligiga 

bog‗liqdir.  Hakim  Sulaymon  ta‘kidlaganlaridek,  —Ota  qodiri  qayum  (  qudratli 

tarbiyachi  )  va  ona  roziqi  marsum  (  qonuniy  rizq  beruvchidir)».  Darhaqiqat,otalik 

buyuk tuyg‗u bo‗lishi bilan birga, katta mas‘uliyat hamdir. Qudratli tarbiyachi bo‗lish 

otadan  tarbiyaviy,  axloqiy,  iqtisodiy  va  psixologik  yetuklikni  talab  etadi.  Chunki  u 

farzandi uchun ibrat, o‗rnak vazifasini o‗taydi. 

5.

 

Unsur al-Ma‘aliy Qaykovus ham o‗zining ―Qobusnoma‖ asarida farzand 

tarbiyasiga  oid  durdona  fikrlarni  keltirib  o‗tadi:  ―Ey  farzand,  agar  farzanding  bo‗lsa, 

anga  yaxshi  ot  qo‗yg‗il,  nedinkim,  otadan  farzand  haqlaridin  biri,  unga  yaxshi  ot 

qo‗ymoqdur.  Yana  biri  uldurkim,  farzandni  oqil  va  mehribon  doyalarga 

topshirg‗aysan.  Sunnat  qilur  vaqtida  sunnat  qilg‗aysan,  qudratingga  loyiq  to‗y-

tomosha  qilg‗aysan  hamda  o‗qishni  o‗rgatg‗aysan.  Ulug‗roq  bo‗lg‗ondin  so‗ng,  agar 

raiyat  (xalq)  bo‗lsang,  unga  hunar  va  kasb  o‗rgatgaysan,  agar  sipoh  ahli  (harbiy 

kishilar)din bo‗lsang, sipoh ilmin o‗rgatgaysan. Bularni bilg‗ondan so‗ng shinovarlik, 

ya‘ni  suvda  yuzmakni  o‗rgatg‗il.  Bas,  kerakdurkim,  har  turlik  fazl  va  hunarin 

farzandingga  o‗rgatg‗aysan,  to  otalik  shafqati  shartin  bajo  keltirmish  bo‗lg‗aysan. 

Kishi  boshiga  na  ish  tusharin  bilmag‗usidur,  fazl  va  hunar  ishga  yarag‗usidir‖. 

---

16

 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. -Т.: Маънавият, 2008 йил, 55-бет

 

12

 

 

Shuningdek  bola  psixologiyasi  va  unda  ota-onalarning  roli  qanday  bo‗lishi  haqida 

―Qobusnoma‖da quyidagi durdona fikrlar ham kltirilgan: ―Bolalarga muallimlar adab 

bersunlar,  toki  sendan  o‗g‗lingning  ko‗nglida  gina  qolmasin.  Ammo  uning  ko‗ziga 

o‗zingni  haybatlig‗  ko‗rgo‗zg‗il,  to  seni  xor  tutmasin  va  u  hamisha  sendin  hayiqib 

yursin. U bir narsani orzu qilsa, qudrating yetguncha undin ayamag‗il. Farzandga adab, 

hunar  o‗rgatmakni  meros  deb  bilgil.  Agar  sen  xoh  unga  adab  o‗rgatg‗il,  xoh 

o‗rgatmagil turmush mashaqqatlarining o‗zi unga o‗rgatur. Undoqkim debdurlar, ota-

ona tarbiyalamasa, kecha va kundo‗z uni tarbiyalaydurlar‖. 

6.

 

Oilada  qat‘iy  intizom  va  kun  tartibining  bo‗lishi  bolalar  tarbiyasiga 

ijobiy ta‘sir qiladi. Farzandlarning bilim olishdagi yutug‗i, ahloqi, salomatlik darajasi 

ko‗p jihatdan oilada qaror toptirilgan rejimga bog‗liq. Ota-onaning ibrati, bu rejimga 

oqilona amal qilib namuna bo‗lishlari zarur. 

7.

 

Oila  o‗ziga  xos  turmush  o‗chog‗idir.  Bundan  mehnat  asosiy  o‗rin 

egallaydi.  Farzandlar  ota-onadan  mehnat  qilishga  mustaqilikka,  shaxslararo  ibratli 

munosabatga o‗rganadi. 

8.

 

Agar  oilada  ota-onalar  halol  mehnatlari  evaziga  mehnat  kechirayotgan 

bo‗lsalar, bunday oiladagi bolalar hayotda munosib inson bo‗lib yetishadilar. Farzand 

hayot  haqidagi,  yaxshilik  va  yomonlik,  yoki  zararli  tushunchalarni  birinchi

bor oiladan oladi. Farzandlarni mehnat orqali tarbiyalash alohida ahamiyat kasb etadi. 

Chunki  qadimdan  mehnat  tarbiyaning  asosi  bo‗lib  hisoblangan.  Inson  tarbiyasi 

mehnatga bo‗lgan munosabatiga qarab belgilandi. 

9.

 

Farzand  tarbiyasi  ota-onalardan  maxsus  pedagogik  va  ruhiyat  bo‗yicha 

bilimlar,  alohida  ko‗nikmalar  bo‗lishini  qat‘iy  ravishda  talab  qilmasalar  doimiy  yuz 

beradigan tarbiya muammolarini to‗g‗ri hal qilish ustida fikr yuritishni taqazo etadi. 

10.

 

Ota  -  oila  boshlig‗i,  posbondir.  Oilada  otaning  raxbarlik  va 

yo‗lboshchilik  roli  to‗g‗risida  ulug‗  insonlar,  buyuk  siymolar  hikmatli  so‗zlar 

aytishgan.  Jumaladan,  shoir  Alisher  Navoiy  farzandlarni  o‗z  ota-onalarini  qadrlashga 

da‘vat etib: ―Birisin oy angla, birisin quyosh‖, deya madh etadi. 

11.

 

Oilada  o‗z  hatti-harakati  bilan  farzandga  namuna  ko‗rsatishi  kerak. 

Otaning  serqirra  hayoti  farzandni  oqil  qilur,  otaning  xudbin  hayoti  farzandni  qotil 

qilur.  Murg‗ak  tasavvurli  bola  ilk  tarbiyani  oiladan  oladi.  Farzand  ota-onaning 

og‗ushidan, iliq nafasidan, qalb haroratidan bahra olib o‗sadi. Shuning uchun ota- ona 

farzandlarining  birinchi  tarbiyachisi  deyiladi.  Tarbiyani  to‗g‗ri  yo‗lga  qo‗yishning 

asosiy  vositasi  uning  ma‘naviy  olamida  e‘tiqodni  shakllantirishdir.  Bunga  do‗q-

po‗pisa, buyruq berish bilan erishib bo‗lmaydi. 

12.

 

Ota-ona, oilada oila qadrli bo‗lishini o‗rgatish uchun ular turli yoshdagi 

farzandlari  ruhiy  dunyosiga  mos  muomala  qilishlari  darkor.  Ota-onalar  farzandlari 

davrasida  obro‗  orttirish  uchun  ularning  ruhiy  dunyosiga  asta-sekin  kirib  borishlari 

ayni muddaodir. 

13.

 

Ota-onalar  farzandlarining  fe‘l-atvori,  xulqi,  qobiliyati,  qiziqishi,  ruhiy 

dunyosini chuqur bilgan taqdirdagina oilada ruhiy iliq iqlim yaratishi mumkin. Oilada 

kattalar  obro‗si  qo‗rqitish  asosida  vujudga  kelmasdan,  balki  samimiylik,  hurmat 

zamirida  qurilishi  muhimdir.  Oiladagi  katta-kichiq  insonlarni  yurish-turishi,  inoqligi, 

hatti-harakati,  qiyinish  madaniyati,  mehnat  faoliyati,  dunyoqarashi,  murg‗ak  qalbiga 

o‗zgacha yangi timsollarni olib kiradi. 

---

16

 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. -Т.: Маънавият, 2008 йил, 55-бет

 

13

 

 

14.

 

Kichiq yoshdagi bolalar tarbiyaga beriluvchan va kattalarga ishonuvchan 

bo‗ladilar.  Ota-onalar  bu  holatni  hisobga  olishlari  shart.  Farzandlarda  salbiy 

illatlarning shakllanishi atrof-muhitning, ularning ruhiy asabiylashishi yoki erishmagan 

ehtiyojlari,  shaxsining  tan  olinmasligi,  ortiqcha  tanbehlarning  oqibati  bo‗lishi 

shubhasiz.  Bundan  ko‗rinadiki,  ota-ona  ta‘lim-tarbiya  jarayonining  boshlang‗ich 

davrlaridanoq  bola  tarbiyasiga  e‘tiborli  bo‗lishlari,  zarur  hollarda  mutaxassislar  bilan 

maslahatlashishlari,  bolaning  kamchiliklarini  ogohlantirish  bilan  bir  qatorda  uning 

yutuqlarini  rag‗batlantirish,  bolani  o‗yin  orqali  undagi  ruhiy  toliqish,  asabiylik, 

jizzakilik,  qaysarliklardan  holi  bo‗lishlikka  erishish  mumkin.  ―Oilaviy  tarbiya 

masalasida  xatoga  yo‗l  qo‗ymaslik  uchun  avvalo  har  qaysi  xonadondagi  ma‘naviy 

iklimni o‗zaro hurmat, axloq-odob, insoniy munosabatlar asosiga qurish ayni muddao 

bo‗lur edi‖

16

. 

Mustaqil yurtimiz yoshlarning bugungi ma‘naviyati, ma‘rifati, ertangi kelajagi buyuk davlat 

poydevorining qanchalik mustahkam bo‗lishini belgilovchi omillardan biridir. 

Ma‘lumki,  shaxsni  uning  ma‘naviy  qiyofasi  tanitadi.  Ma‘naviyatning  ibtidosi  esa 

tarbiyadir.  tarbiya  esa  bilim-zakovat  bilan  shakllantiriladi.  Ibn  sino  aytganidek,  ―Ruh  - 

shamchiroqqa,  bilim  -  ana  shu  shamchiroqdan  taralayotgan  yog‗duga,  Allohning  zakosi  - 

moyga  o‗xshaydi.  Shamchiroq  yonishdan  to‗xtamas  ekan  -  sen  tiriksan.  Agar  u  o‗chsa  -  sen 

o‗liksan‖

1

. 

Insoniyat  tamonidan  o‗nlab  ming  yilliklar  davomida  yaratilgan  o‗zgarmas  qadriyatlar 

orasida  oila  eng  buyugi  hisoblanadi.  Hech  bir  millat,  hech  bir  madaniy  jamiyat  oilani  chetlab 

o‗tmaydi. 

Er  kishi,  umuman,  oilaning  tinchligi  to‗g‗risida  qayg‗urish  bilan  birga,  eng  muhim 

ta‘minotlar  bo‗lgan  ozuqa,  kiyim-kechak,  boshpana  bilan  ta‘minlashga  mas‘uldir.  Ushbu 

mas‘ullik  shariat  nuqtai  nazaridan  vojib  deb  qaraladi.  Ya‘ni,  ushbu  mas‘uliyatni  bajarmagan 

odam Alloh taolo oldida qattiq gunohkor hisoblanadi. 

Mutaxassislarning  fikricha,  tarbiyaning  bosh  asosi  besh  yoshda  nihoyasiga  yetadi. 

Demak,  biz  farzandimizga  besh  yoshgacha  nima  qilgan  bo‗lsak,  bu  tarbiyaviy  jarayonning  90 

foizini  tashkil  etadi.  Keyingi  tarbiya  esa  qayta  tarbiyalash  negizida  davom  etadi.  Ana  shu 

jarayonda  bola  tarbiyasiga  o‗ta  e‘tiborli  bo‗lishimiz  lozim.  O‗g‗il-qizlarimizning  qalbi  va 

ongida  sog‗lom  hayot  tarzi,  milliy  va  umuminsoniy  qadriyatlarga  hurmat-ehtirom  tuyg‗usini 

shakllantirish, ularni har jihatdan barkamol etib tarbiyalash maqsadga muvofiq. O‗z navbatida, 

farzand  tarbiyasida  onaning  mehri  otaning  talabchanligi,  lozim  bo‗lganda  qattiqqo‗lligi  bilan 

mushtarak bo‗lmog‗i kerak. Oilada ayniqsa otaning o‗rni beqiyos. 

O‗z  o‗rnida,  farzand  tarbiyasida  onaning  ham  o‗ziga  xos  o‗rni  borligini  inkor  etib 

bo‗lmaydi.  Olimlarning  tadqiqotlariga  ko‗ra,  o‗z  onasi  tarbiyasini  olgan,  uning  g‗amxo‗rligi, 

mehrini  doimo  his  etib  turgan  bolalar  butunlay  o‗zlarini  jamoat  ishlariga  baxshida  qilib, 

farzandlaridan  o‗zilib  qolgan  onalarning  bolalariga  qaraganda  sog‗lom,  aqlli,  tarbiyali  va 

ko‗ngilchan  bo‗lib  ulg‗ayishar  ekan.  AQShda  o‗tkazilgan  tadqiqotlarda  qamalganlarning 

yarmidan ko‗pi ona mehriga to‗ymagan yoshlar ekani ma‘lum bo‗lgan. Farzandga mehr degan 

ulug‗  tuyg‗uni  onadan  boshqa  hech  kim  bera  olmasligi  ushbu  misoldan  ham  yaqqol  ko‗rinib 

turibdi.  Yana  shuni  ham  ta‘kidlash  kerakki,  oilada  farzand  tarbiyalashda  bobo  va  buvilarning 

tajribalariga  tayanish  an‘anaviy  qadriyatlarimizning  uzviy  qismi  bo‗lib  kelgan.  Yoshi  ulug‗ 

otaxon-onaxonlarimizning  o‗z  nevaralariga  bergan:  suvga  tupurma,  nonni  ko‗zingga  surt, 

kattaga hurmatda, kichiqka izzatda bo‗l, haromdan hazar qil, odob-axloqli bo‗l singari hayotiy 

o‗gitlari,  pandnasihatlari  ularning  kelgusida  har  tomonlama  yetuk,  ma‘naviy  barkamol,  komil 

shaxslar  bo‗lib  yetishishiga  sabab  bo‗lganiga  tarixda  misollar  juda  ko‗p.  Bu  o‗rinda  birgina 

                                                 

1

  Х,акщат манзаралари. 96 мумтоз файласуф. - Т.: Янги аср авлоди, 2002 йил, 197-бет.

 

86

 

---

16

 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. -Т.: Маънавият, 2008 йил, 55-бет

 

14

 

 

Mirzo Ulug‗bekni buvisi Bibixonim tarbiyalagani haqida to‗xtalish kifoY. 

―Tarbiyani  kimlar  qilur?  Qayda  qilinur?  degan  savol  keladur.  Bu  savolga  javoban: 

birinchi  -  uy  tarbiyasidur.  Bu  Onalarning  vazifasidur.  Ikkinchi  -  maktab  va  madrasa 

tarbiyasidur.  Bu  Otalar,  muallim,  mudarris  va  Hukumat  vazifasidur.  Menga  savol  berurlar: 

Qaysi  onalarni  aytursiz?  Bilimsiz,  boshi  paxmoq,  qo‗li  to‗qmoq  onalarnimu?  O‗zlarida 

bo‗lmagan  tarbiyani  qanday  berurlar?  Qaysi  ota?  To‗ychi,  uloqchi,  bazmchi,  do‗mbirachi, 

karnaychi,  surnaychi,  ilm  qadrini  bilmagan,  ilm  uchun  bir  pulni  ko‗zi  qiymagan,  zamondan 

xabarsiz  otalarnimi  aytursiz?  Avval  ularni  o‗zlarini  o‗qutmaqlik  kerakdur.Bu  so‗zlar  kishini 

yuragini ezar, bag‗rini yondirur...‖ Yirik ma‘rifatparvar alloma Abdulla Avloniyning bir necha 

yillar  muqaddam  keltirgan  so‗zlari  hamon  o‗z  dolzarbligini  yo‗qotmagan.  Yoshlar  tarbiyasini 

—hayot-mamot  masalasi»,  deb  ta‘riflagan  mutafakkir  naqadar  haq  ekanini  barchamiz  yaxshi 

bilamiz. 

Chunki 

tarbiyasi 

mo‗rt 

yoshlardan 

jamiyat, 

mahalla 

yoki 

oila

---

 

uchun  hech  qanday  naf  yo‗q.  Yoshlarning  hayotda  adashishi,  to‗zatib  bo‗lmas  xatolari 

tarbiyada yo‗l qo‗yilgan xato yoki befarqlikning achchiq in‘ikosidir. 

Imom  G‗azzoliyning  "Ihyou  ulumiddin"  kitobida  Asmo  binti  Xorijaning  turmush 

qurayotgan  qiziga  nasihatlari  keltiriladi:  "Qizalog‗im,  o‗sib-ulg‗aygan  o‗yingdan  chiqding 

va o‗zing tanimaydigan va oldin yaqin bo‗lmagan kishining uyiga ketding. 

U uchun yer bo‗l, senga osmon bo‗ladi. 

U uchun o‗rin bo‗l, senga ustun bo‗ladi. 

U uchun cho‗ri bo‗l, senga u qul bo‗ladi. 

Unga xiralik qilma, yoqtirmay qoladi. 

Ya‘ni, hadeb undan har narsani talab qilaverma, zada bo‗ladi. 

Undan o‗zoqlashma, esdan chiqarib qo‗yadi. 

Senga yaqin bo‗lsa, unga yaqin bo‗l. 

Sendan o‗zoqlashsa, undan o‗zoq bo‗l. 

Uning burni, qulog‗i va ko‗zini muhofaza qil, 

Sendan faqat shirin hidlasin, 

faqat go‗zal so‗z tinglasin va sening chiroyingni ko‗rsin". 

Mazkur rivoyatda qiz bolani nikohga tayyorlashning ibratli tomonlari mujassam. 

Aslida  ham  farzandlarda  eng  oliyjanob  fazilatlarni  tarbiyalash  o‗zbek  oilasining 

azaliy qadriyatlaridandir. Ayniqsa, farzandlarning jins tarbiyasiga o‗zbek oilasida ota-onalar 

alohida  e‘tibor  qaratilib  kelishgan.  Jumladan,  qiz  bolalarni  yoshi  ulg‗aygan  sari  oilaviy 

hayotga  tayyorlash,  ularni  yangi  oilada  odob-axloq  meyorlariga,  urf-odatlarga,  oila 

yumushlariga va hayotning nozik sohalariga puxta tayyorlab borish vazifasi ayniqsa, onadan 

juda  katta  mehnat  talab  qiladi.  Farzandlar  mustaqil  oila  qurishganda  oilasi  mustahkam 

bo‗lishi  ham  qiz  bolalarning  o‗z  oilalarida  olib  ketgan  tarbiyasiga  bog‗liqligini  barcha 

yaxshi  anglaydi.  O‗zbek  oilasida  onalar  qiz  bolaning  jins  tarbiyasi  bilan  shug‗ullanib 

kelganlar. Qiz farzandiga onasining —Sen qiz bolasan.», ―Katta bo‗lsang kelin bo‗lasan.‖ - 

deya  qulog‗iga  sirli  so‗zlarni  quyishi,  ehtiyotkor  bo‗lishi,  nomusini  saqlash  kabi 

mas‘uliyatni yuklashi qiz bolaning o‗z jinsi xususiyatlarini erta anglashiga va o‗zini keyingi 

hayotga  tayorlashiga  tartki  bo‗ladi.  Qizlar  bolalikdan  oilada,  opa-singillari,  va  qo‗ni- 

qo‗shnilari  va  tengdoshlari  bilan  o‗ynaydigan  o‗yinlar  ularda  jinsga  xos  sifatlarni 

shakllantiradi.  Oilada  qizlar  bolalikdan  ―Xola-xola‖,  ―Mehmon-mehmon‖  kabi  milliy 

o‗yinlarni  o‗ynash  jarayonida  nazokat,  ibo,  o‗zini  tutish  kabilar  onasi  tomonidan  o‗rgatib 

boriladi. Qiz bolani o‗yinda turli rollarni o‗ynashi kelajak turmushga tayyorgarlik vazifasini 

o‗taydi.  Bu  kabi  jarayonlar  qiz  bolalarning  o‗smirlik  davrida  ro‗y  beradigan  psixologik, 

fiziologik  va  garmonal  o‗zgarishlarga  ham  tayyorlaydi.  Shuning  uchun,  o‗smir  qizlarda 

inqiroz holat lari yengilroq kechadi. 

2-

 

masalaning  bayoni:  Bolaning  ulg‗ayib  shaxs  sifatida  kamolga 

yetishida ota-ona tarbiyasi  muhim  ahamiyat kasb etadi. Shu o‗rinda savol tug‗iladi.  Xo‗sh, 

tarbiya o‗zi nima, u qanday ma‘noni anglatadi?