O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti filologiya fakulteti

         2.4. Murojaat shakllarining lisoniy xususiyatlari 

Badiiy adabiyotning vazifasi inson qalbining, dilining “sirli”, “yashirin” 

nuqtalarini yoritishdan iborat bo`lsa, badiiy til badiiy mahoratning uzviy bo`lagidir.  

Til  orqali yozuvchi asar qahramonlarining murakkab, o`ziga xos xarakterli 

xususiyatlari, o`y-mulohazalari, his-tuygularini, shu jumladan, sharoit va muhitning 

inson ruhiyatiga ta`sirini tahlil qiladi. 

Badiiy asar yaratish borliqni badiiy obrazlarda idrok etish va qayta yaratish 

jarayoni bo`lib, san`atkor zimmasiga umumxalq tili boylik va imkoniyatlaridan 

oqilona va unumli foydalanish mas`ulyatini yuklaydi. Zero, umumxalq tili fikriy 

rang-barang bo`yoq va shakillarda ifodalash imkoniyatini beruvchi bitmas-tuganmas 

xazinaki, uning javohirlaridan har bir yozuvchi o`z kuzatuvchanlik qobilyati, 

falsafiy mushohadasi va badiiy mahorati doirasi hamda darajasida foydalanadi.  

  

Ijodkorning  til  sohasidagi  san`atkorligi  birinchi  galda  shunda  namoyon 

bo`ladiki, u keng  iste`moldagi so`z va iboralarni mohirona qo`llash bilan bir 

qatorda, xalqning ilg`or, peshqadam vakili sifatida umumxalq tili boylik va 

imkoniyatlari mumtazam ravishda kengaytira boradi. O`z tili materiallari asosida 

yangi so`z va iboralar  yaratadi, har xil dialoglarda va umuman og`zaki nutqda 

mavjud bo`lib, adabiy-yozma nutq boyligi hisoblanmaydigon ayrim leksik va 

frazeologik birliklarni umumxalq sharoitlarda qo`llash yoli bilan ularga yangi ma`no 

va vazifalar yuklaydi.  

Badiiy nutqning kommunikativ va shu bilan birga estetik vazifa bajarishi 

ma`lum. Badiiy uslubning boshqa uslublardan ajralib turadigan asosiy belgisi uning 

estetik funksiyasi, obrazliligi va ekspressivligidirІ.  

   Til mohiyatan, ichki qurilishi jihatidan denotativ (atash, nomlash, nominativ) 

va konnotativ ma`no bildirib, shu asosda aloqa vazifasini bajara oladigan vosita 

---

39 

 

ekanligi uning ichki dualizmi, bir tomondan, ob`yektiv borliqni aks ettiruvchi 

tafakkurning shakli: ikkinchi tomondan, har bir elementning mohiyati shu 

elementning boshqa elementlar bilan bo`lgan ichki munosabatlaridan kelib 

chiqadigan mustaqil tizimdir.  

Shekspirning “Hamlet” asarida personajlar unchalik ko`p emas. Qirol, qirolicha, 

saroy a`yonlari, Hamlet, Ofeliya va bir necha posbonlar obrazi aks ettirilgan o`ziga 

xos pesa. Ammo mo`jazgina ushbu asar orqali Shekspir jahon adabiyotida chinakam 

buyuklikka erishdi. Uning qahramonlari adabiy tip darajasiga ko`tarilib, dunyoning 

deyarli barcha teatr sahnalarida qayta-qayta ijro etildi. Qolaversa Shekspir asarlari 

kirmagan xalqlar adabiyotining o`zi qolmadi, hisob. Har bir davr o`zining 

Shekspirlarini  kashf  etib,  yangi-yangi  talqinlarni  keltirib  chiqarmoqda. 

“Hamlet”dagi murojaat shakllari ham asarning o`zi kabi sodda va sirlidir. Har bir 

personajning o`z tili, o`z murojaat shakli bor. Birini ikkinchisidan ajratish qiyin 

emas. Asar personajlarining o`zaro muloqotlari, bir-birlariga qilgan murojaatlaridan 

Shekspir davri koloritini ham bilib olish mumkin. “Hamlet”ning dastlabki sahnasida 

posbonlar Bernardo va Fransisko tilidan ifodalangan o`ziga xos murojaatni 

ko`ramiz. Jumladan, Hamletga nisbatan turli qahramonlar tildan milord, shahzodam, 

begim so`zlari murojaat birligi sifatida qo`llanadi. Masalan, Hamlet: 

Hisob-kitob, Horatsiy! To`y dasturxoniga  

Tortiladi darrov motam-aza chalpagi. 

Bu savdoni yana bir bor tatib ko`rgandan,  

Men jannatda qarshilardim dushmanni xursand. 

Marhum otam ro`paramda turgandek xuddi. 

Horatsio: 

Qayda, aziz shahzodam? (225-bet) 

---

40 

 

  Murojaat shakllari masalasi tarjimashunoslikda milliy o`ziga xoslikni qayta 

yaratish muammolari sirasiga kiritilib tadqiq etiladi. Yuqorida ta`kidlanganidek, 

unda Shekspir davrining o`ziga xos milliy koloriti aks ettirilgan. Shu bois bunday 

tasvir vositalarini nasroniy bo`lmagan, jumladan, islom diniga e`tiqod qiluvchi 

xalqlar tillariga  o`girganda  ana  shu kolorit  masalasini esdan  chiqarmaslik, 

Shekspirni shaqonalashtirmaslik lozim bo`ladi.  Yuqoridagi sahnaning davomida 

posbonlarga Qirolning arvohi ko`ringach, Martsel Bernardoga gap qotadi. 

 

Arvoh kiradi 

Martsell: 

Jim! Gapirma! Damingni yut! Qara, mana u! 

Bernardo: 

Savlatidan xuddi marhum qirolning o`zi. 

Martsell: 

Sen bilag`on, unga qarab so`z qot, Horatsio!  

Yuqoridagi tarjimalarda ikki jihat e`tiborni tortadi. Buni M.Shayxzoda “Ana 

boq, tag`in u arvoh” tarzida aniq o`girgan. Ammo jamol Kamolda faqat “Qara, 

mana u!” deyiladi xolos. Bunda arvohning yana bir bor ko`ringanligi personaj 

tomonidan ta`kidlanmagan.  Ikkinchidan,  Marsell Bernardoga  arvoh bilan 

gaplashishni aytib, unga “art a scholar!” deb murojaat qiladi. Ingliz tilida “scholar“ 

so`zini – donishmand, olim, talaba ma`nolari bor. Buni M.Shayxzoda “donishmand” 

deb beradi. Bu haqiqatdan ham asliyatga mos. Ammo Jamol Kamol kontekstdagi 

vaziyatdan kelib chiqib yana bir bosh so`zni, “bilag`on”ni qo`llaydi. Chunki bunday 

holatlarda, aniqrog`i, saltanatni qo`riqlayotgan posbonlar bir-birlariga nisbatan 

“donishmand” deb emas, “bilag`on” deb murojaat etishlari haqiqatga yaqinroq va 

tabiiyroqdir.  

---

41 

 

Murojaat birliklari badiiy asarda personajlarning turli nutqiy vaziyatlarda 

his−tuyg`ulari,  borliqqa,  tinglovchiga  munosabatini  yaxlit  tarzda  ifodalaydi.  

Murojaat birliklari dramatik turga mansub asarlarda ham psixologik tahlil uchun 

keng imkoniyatlar yaratadi.

16

 

Murojaat birliklari gapni ham shaklan, ham mazmunan murakkablashtiruvchi 

vositalar bo`lib,  appelyativ vazifadan tashqari  poetik, estetik va turli nutqiy 

vaziyatlardan so`zlovchining kommunikativ maqsadidan kelib chiqib, pragmatik 

vazifa bajarishi mumkin. CHunki aksariyat murojaat birliklarida ob`ektga nisbatan 

ijobiy yoki salbiy baho ifodalanadi. Murojaat birligi sifatida qo`llangan lisoniy  

birlik sub`ekt va ob`ekt munosabatining simmetrik yoki asimmetrik ekanligini 

ko`rsatib turadi.

17

   

      

Ma`lumki,  murojaat  inson  nutqiy  jarayonining  ajralmas  qismi  bo`lib, 

tinglovchini xabar-ma`lumot olishga tayyorlash, uning e`tiborini tortish demakdir. 

Murojaat asosan tinglovchiga yo`naltirilsa-da, so`zlovchi mavqei ham murojaat 

jarayonida unga teng yoki undan balanddir, chunki murojaat shakli va unda 

ifodalanuvchi  qo`shimcha  ottenkalarni  so`zlovchi  tanlaydi:  murojaatni 

shakllantiradi.

18

 

  Murojaat shakli nutqda til birliklarining faol harakatida yuzaga chiqadi. 

Murojaat shaklining keng o`rganilgan shakli an`anaviy tilshunoslikda undalma deb 

belgilanadi va tahlil qilinadi. 

 “Hamlet” tragediyasida murojaat birliklari oddiy murojaat qilish, tinglovchining 

diqqatini jalb etishdan tashqari qahramonlarning o`tkir his-tuyg`ulari, turli voqea-

hodisalardan ta`sirlanishlarini jonli va hayajonli tasvirlash imkonini bergan. 

Murojaat birliklarini kimga nisbatan qo`llanishiga ko`ra quyidagi guruhlarga 

ajratdik: 

                                                             

16

 Акбарова З. Тил ва мурожаат.//Ўзбек тили ва адабиёти.2014 йил, 3−сон, 92−бет. 

17

 Ҳакимов М. Ўзбек прагмалингвистикаси асослари.−Тошкент, Академнашр, 2013, 20−бет. 

18

  Акбарова З. Ўзбек тилида мурожаат шакллари ва унинг лисоний тадқиқи. Филология фанлари номзоди 

илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация автореферати. – Тошкент, 2007. – Б. 18. 

---

42 

 

1.  Tangriga murojaat. Masalan: 

Arvoh: 

Boqiylik bu, foniy inson buni anglamas, 

Ammo eshit, eshitib ol, eshitgil, evoh, 

Sen otangni chindan sevar bo`lsang mabodo… 

Hamlet: