O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti filologiya fakulteti

 Magistrlik dissertatsiyasinning tuzilishi. Magistrlik dissertatsiyasi ishning 

umumiy tavsifi, kirish, uch asosiy bob, umumiy xulosalar va foydalanilgan 

adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib, ish hajmi 75 sahifadan tashkil topgan.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

8 

 

1-bob.  “Hamlet” targediyasi – Shekspir ijodining cho`qqisi 

1.1.  Shekspir –jahon adabiyotining o`lmas namoyandasi 

   

Buyuk  ingliz  dramaturgi  va  shoiri  Vilyam  Shekspir  asarlari  dunyoning 

shunday bir mo`jizasidirki, ulardan hayratlanishdan inson toliqmaydi: tarix shaxdam 

qadamlar bilan oldinga siljisa-da, hayot tarzi o`zgarsa-da, insonlarga bizdan yuzlab 

yillar oldin yashab, ijod qilgan bu adibning ijod mahsuli suv va havodek zarur. Shu 

sababdan uning asarlari mana to`rt asrdan ko`proq vaqtdan beri jahon adabiyoti va 

teatr san`ati ixlosmandlarini hayratga solib keladi. Filologiya fanlari doktori Ibrohim 

Haqqul ta`kidlaganidek, “Vilyam Shekspir ham “cherik chekmay” dunyoni zabt 

etgan adabiyot qiroli edi. Jahonda qancha elat va xalq yashasa, Shekspir aytarli 

hammasining mehr-muhabbatini qozongan.Dunyodagi biror bir til bo`lmasa kerakki, 

Shekspir qahramonlari unda gapirmagan bo`lsa. Shekspir dahosi − bu eng oliy 

madaniyat tarozusi demak.”

5

 

  Vilyam Shekspir 1564-yili Angliyaning Eyvon daryosi sohilida joylashgan 

Stradford shahrida tug`ilgan. U o`ziga to`q, serfarzand oilaning  uchinchi bolasi edi. 

Otasi Jon Shekspir Stradford hokimi vazifasida ham ishlagan. Vilyam oilada yaxshi 

tarbiyalangan, maktabda muhabbat bilan o`qigan.  

Shekspir 23 yoshida Londonga ko`chib ketadi. U yerda teatr jamoasiga 

qo`shiladi. Avval Jeyms Berbej rahbarligidagi truppada faoliyat ko`rsatib, 

keyinchalik «Globus» teatrida ishlaydi. 

Ijodining ilk bosqichida Shekspir she`r, doston, komediya, xronikalar yozgan. 

«Richard III», «Richard II», «Qirol Ioan», «Genrix IV», «Genrix V» kabi qator 

dramalar, shuningdek, «Yoz kechasidagi tush», «Venetsiya 

savdogari», 

«Bunisiga nima deysiz» deb nomlangan, ko`ngilga shodlik, quvnoqlik bag`ishlovchi 

komediyalar bitgan.

6 

                                                             

5

 Вильям Шекспир. Сайланма.Биринчи жилд.  −Тошкент: Фан,  2007, 6−бет. 

6

 Аникин Г.В., Михальская Н.П. История английской литературы. М., «Высшая школа», 1975. 

 

---

9 

 

Shekspir hayot va turmush quvonchlaridan qayg`uga qarab yurgan, odam 

taqdiri, ruhiyatidagi ziddiyatlarini butun keskinligi, shafqatsizligi ila yoritishga 

kirishgan ijodkor edi. «Romeo va Julyetta», «Yuliy Sezar»da bu tamoyil dastlabki 

ifodasini topgan. 1601-1608 yillar oralig`ida yaratilgan «Hamlet», «Otello», «Qirol 

Lir», «Makbet», «Antoniy va Kleopatra» tragediyalari dunyo dramaturgiyasining 

mo`jizasi edi.

7

  

Shekspir uncha uzoq umr ko`rmagan – 52 yil yashagan, xolos. Hayotining 20 

yildan ziyodrog`ini ijodiy mehnat bilan o`tkazib, nihoyat «Qish ertagi», «Simbelin», 

«Bo`ron» degan asarlar ham yozib qoldirgan. 

Shekspir  ijodining birinchi davrida  (1591-1601)  yozgan “Adashishlar 

komediyasi” (1592), “Veronalik ikki yigit” (1594), “Yoz kechasidagi tush” (1595), 

“Yo`q narsadan chiqqan g`avg`o” (1598), “O`n ikkinchi kecha” (1600) va boshqa 

pyesalarida uyg`onish davri kishisining o`ziga xos tiynatini yaratdi. Tarixiy 

xronikalar deb atalgan “Genrix VI” (1590-1592), “Richard III” (1592), “Richard II” 

(1595), “Genrix IV” (1599) va boshqalar. Nomlari keltirilgan asarlarida V.Shekspir 

feodal anarxiyasiga qarshi markazlashgan hokimiyat uchun kurash, davlat va xalq 

taqdiri bilan bog`liq masalalarni targ`ib etgan edi. Hayotning fojiali tomonlari, 

ayniqsa, “Romeo va Julietta” tragediyasida chuqur aks ettirilgan. Unda bir-biriga 

dushman bo`lgan ikki feodal oilada tug`ilib voyaga yetgan va bir-birlarini sevib 

qolgan ikki yoshning fojeali taqdiri ularning erkin sevgisiga to`g`anoq bo`lgan 

feodal tuzum illati aks etgan. “Yuliy Sezar” (1599) tragediyasida Shekspir qadimgi 

Rimda muhim siyosiy voqealar, respublikachilar (Brut Kassiy ) bilan monarxiya ( 

Yakka hukmronlik) tarafdorlari – sezarchilar ( Antoniy, Oktaviy) o`rtasidagi 

kurashni va bu kurashda respublikachilarning fojeali mag`lubiyatini ko`rsatgan. 

Shekspir ijodining ikkinchi davri (1601-1608) dramatik faoliyatining yana ham 

rivojlanishi bilan xarakterlanadi. U tug`ilib kelayotgan kapitalistik tartiblar ham 

                                                             

7

 Морозов М.М. Шекспир, Бернс, Шоу. М.: Издательство «Искусство», 1967. 

---

10 

 

inson istak-orzulariga zid ekanini ilg`ab, burjua  munosabatlarini qattiq 

qoralaydigan, chuqur gumanistik (insonparvarlik) g`oyalar bilan sug`orilgan 

tragediyalar yaratdi. “Hamlet, Daniya shahzodasi “ (1601) da qahramonning qirol 

Klavdiydan o`ldirilgan otasi uchun qasos olishi uning buzilgan feodal saroyidan, 

zulm va istibdoddan intiqom (o`ch) olishi darajasiga o`sib chiqqan ijtimoiy 

ziddiyatga aylangan edi. Hamlet chirigan feodal olami kirdikorlarini fosh etibgina 

qolmay, balki izdan chiqib ketgan va buzilgan asrni “izga tushirish” ni o`z 

zimmasidagi burch deb biladi. Hamlet uyg`onish ruhi bilan yangi tipdagi kishi – 

adolat uchun kurashuvchi insonparvar kishi timsolidir, chunki uning ko`ziga            

“Daniya – zindon” bo`lib ko`ringan edi. “Otello” (1604) tragediyasida Shekspir ikki 

tarixiy davr – o`sib borayotgan absolyutizm (yakka hokimiyatchilik, mutlaq 

hokimiyat) va tug`ilib kelayotgan burjua (hukmronlik qilayotgan boy badavlat sinf) 

tuzumi sharoitida vujudga kelayotgan yangi axloq va tushunchalarning murakkab 

jarayoni (oqimi) va o`sha muhit o`rtasidagi ziddiyatlarni aks ettirgan. 

Qahramonning shaxsiy fojeasi zamonning ijtimoiy-axloqiy konflikti darajasiga 

ko`tarib ifodalangan. Asarda rashk fojiasi aldangan ishonch g`oyasi bilan birikib 

ketadi. “Qirol Lir” (1605) trgediyasida Shekspir zeb-ziynat va aysh-ishrat ichida 

dabdabali hayot kechirayotgan bir to`da hukmronlar bilan son-sanoqsiz azob-

uqubatlarini ko`rsatadi. Lir murakkab shaxs. Uning kuchli va ojiz tomonlari bor. 

Hukmronligi davrida u zaif edi, chunki haqni nohaqdan ajrata olmasdi. Gadoy 

holiga tushib qolgan Lir turmushning achchiq-chuchugini o`z boshidan kechirib, 

haq va nohaqlikni farqlaydigan ma`naviy kuch kasb etadi, ezilgan xalq ahvoliga 

achinadi. Asarda feodal jamiyati odamlar orasidagi tabiiy, yaqin aloqalarning 

buzilish jarayoni katta iste`dod bilan ko`rsatilgan. “Makbet” (1606) tragediyasiga 

Shekspir siyosiy despatizm (istibdod) ning to`la in`ikosi bo`lgan zolimlar ( Makbet 

va Ledi Makbet) yer yuzida yashamasligi degan teran gumanistik (insonparvarlikka 

xos) fikrni olg`a suradi va ularga omma manfaatlarini himoya qiluvchi qahramonlar 

(Malkolm, Makduf) ni qarshi qo`yadi. “Antoniy va Kleopatra” (1607), “Korchalon” 

(1607), “Afinalik Timon” (1608), “Rim tragediyalari” turkumiga oid asarlarida ham 

---

11 

 

Shekspir chuqur gumanistik g`oyalarni ilgari surdi, sof insoniy tuyg’ularni ulug’lab, 

tubanliklarni qoraladi. 

Shekspir ijodining uchinchi davri (1600-1613) Yakob I ning feodal reaksiya 

(ijtimoiy taraqqiyotga qattiq qarshilik ko`rsatish va inqilobiy harakatni bostirish 

siyosati) si kuchaygan uyg`onish davri gumanistik g`oyalarni amalga oshirish 

haqidagi xayolot zarbaga uchragan hayotga to`g`ri keladi. Teatr faoliyati qirollik 

nazorati ostiga olinadi. Endi Shekspir kishini hayajonga soluvchi katta ijtimoiy – 

siyosiy voqealar aks ettiriladigan tragediyalar emas, balki tomoshabinga yengil ta`sir 

etadigan tragik – komik xarakterdagi pesalar yarata boshlaydi. Lekin shunday 

paytda ham Shekspir o`zining gumanistik g`oyalariga sodiq bo`lib qoladi. Garchi 

asarlarining    nihoyasi    ezgulik    bilan    tugasa    ham    mavjud    tuzum    bilan    

murosa qilmaydi, aksincha, u teskaricha kuchlarning fe`l – atvoriniqoralovchi 

pesalar yozishni davom ettiradi. Shekspir tragik komediya janrini yuzaki qabul 

qilgan bo`lsa ham, unga chuqur insonparvarlik g`oyalarini kiritdi. Uning bu turdagi 

asarlarida real voqelik hayotiy ertaklar bilan qo`shilib ketadi va ularda kishining 

yaxshi fazilatlari yomon ehtiroslar ustidan g`olib keladi. 

Shekspir realistik metodining o`ziga xos xususiyati muallifning voqelikni 

chuqur o`rganib murakkab ”voqealar oqimi“ ning asosiy ma`nosini anglab, inson 

kuchi va uning cheksiz imkoniyatlariga to`la ishonch bilan qaraganligidadir. Bu hol 

Shekspir gumanizmining hayotbaxsh ruhini belgilaydi. Shekspir realizmining kuchi 

feudal tuzumi halokatini, shuningdek, paydo bo`layotgan burjua jamiyatining 

odamlar uchun fojeaviyligini sezish, bu jamiyatning razolat va qaboxatlarini hayotiy 

timsollar bilan haqqoniy gavdalantirishidadir. Daho olimlar, shoirlar, yozuvchilar 

Shekspirning realism va xarakter yaratishdagi san`atkorligini alohida ta`kidlaganlar. 

Shekspirning realistic san`at haqidagi o`z qarashlari Hamletning aktyorlar bilan 

bo`lgan suhbatida aniq ravshan ifodalangan. Bunda u ortiqcha shovqin – suron 

ko`tarmaslik, sun`iylikka berilmaslik, “so`zga yarasha harakat” qilish, “harakatga 

---

12 

 

yarasha” gapirish va bular “ tabiiylik chegarasidan chiqmasligi shart” ekani haqida 

fikr yuritgan. 

Shekspir tragediyalarini yuqori bosqicha ko`targan omillar – asarlar 

mavzusining  boyligi,  g`oyaviy  yo`nalishining aniqligi  hayotning realistik 

tasvirlanishidir. Shu boisdan uning dramatik ijodi dunyo teatrlari repertuarlaridan 

mustahkam o`rin egallab, hozirgacha kishilarni hayajonlantirib kelmoqda. 

G`arbiy Yevropada Shekspir ijodini o`rganish XVIII asrning o`rtalariga to`g`ri 

keladi. Germaniyada Gyote va Lessing, Fransiyada Volter va boshqalar Shekspir 

faoliyati haqida turli xil fikrlar aytgan. Rossiyada ham Shekspir asarlariga qiziqish 

XVIII asrning oxirlarida boshlangan. N.M Karamzin uning “Yuliy Sezar” 

tragediyasini tarjima qilgan. A.S.Pushkin Shekspir dramatik ijodiga yuqori baho 

bergan. V.D.Belinskiy Shekspirning realistik metodini batafsil tahlil qilib, yuksak 

baholagan. M.Gorkiy Shekspirni “eng ulug` dramaturg” deb atagan edi. 

Biz Shekspirni hayot qarama-qarshiliklariga jiddiy e`tibor qaratgan, kundalik 

turmushda uchraydigan qabohatdan larzaga keladigan adib sifatida bilamiz.

8

 

Fojiaviy motivlarni yosh Shekspirning tarixiy pyesalarida ham, adib umrining 

taxminan 31-yillarida yaratilgan birinchi tragediyasi «Romeo va Julyetta»da ham 

uchratish mumkin. Adib 40 yoshga yaqinlashganida fojiaviylik uning ijodida asosiy 

mohiyatni tashkil etardi. 37 yoshida «Hamlet»ni, 40 yoshida «Otello»ni, 41 yoshida 

«Qirol Lir»ni, keyin «Makbet», «Antoniy va Kleopatra» ni va 44 yoshida oxirgi 

fojia − «Afinalik Timon»ni yaratdi. 

Shekspirning   «Romeo va Julyetta», «Hamlet», «Otello», «Qirol Lir» 

tragediyalarini bir qatorga qo`yish mumkin. Ularga xuddi shu tartibda – inson hayoti 

yoshlik davridan qariligigacha bo`lgan bosqichlar sifatida qarash o`rinli bo`lsa 

kerak. 

                                                             

8

  Вилям  Шекспир. Танланган  асарлар. 5 жилдлик. Қирол  Лир. 2-жилд. Тошкент: Ғафур  Ғулом  номидаги 

Адабиёт ва санъат нашриёти. 1981. 

 

---

13 

 

Shekspir ijodi haqida yozgan tadqiqotchilar uning shoirlik iste`dodiga bas 

keladigan ijodkorni topish juda mushkul ekanligini alohida ta`kidlaydilar. U 

chinakamiga ulkan, nafis so`z ustasi shuningdek, fikrni teran shaklda aks ettirishda 

ham tengi yo`q edi. Tom ma`noda Vilyam Shekspirning «jumlada  fikrni ta`sirli aks 

ettirish» mahorati noyobdir. Shu tufayli bu daho adib asarlari bilan to`liq tanish 

bo`lmaganlar ham uning ko`pgina satrlarini yoddan biladilar. 

Shekspirning o`lmas asarlarini o`zbek tiliga o`girishda G`afur G`ulom va 

Maqsud Shayxzoda, Uyg`un va Komil Yashinlarning xizmatlari ham katta bo`lgan.  

  O`zbek kitobxonlari Shekspirning «Hamlet» tragediyasi bilan ilk bor ona tilida 

Abdulhamid Cho`lponning nodir tarjimasi orqali tanishish imkoniyatiga ega bo`lgan 

edilar. 1935-yilda bu tragediya o`zbek sahnasida ham Mannon Uyg`ur tomonidan 

qo`yilib, necha minglab tomoshabinlar qalbida muhrlangan edi. Shundan keyin 

teatrlarimizda «Otello» va «Romeo va Julyetta», «Yuliy Sezar» va «Qirol Lir», 

«Veronalik ikki yigit», «Yoz tuni g`aroyibotlari» kabi dramalari sahnalashtirilgan. 

Shekspir merosi – abadiy so`nmas mash`ala. Uning nuri necha asrlarkim, dunyo 

xalqlarining ko`nglini munavvar etib, o`z tegrasida birlashtirib keladi, insonlarni 

insonlarga tanitadi, ellarni ellarga yaqinlashtiradi, hech qachon zulmatning ziyodan 

g`olib kelmasligiga kitobxonni ham, tomoshabinni ham ishontiradi, yo`ldan 

adashganlarga yo`l ko`rsatadi, ezilgan, jabr chekkanlarni suyaydi. Kechmish 

ayyomlar tarixi buni yaqqol tasdiqlab turibdi.

 

Shekspir asarlari bizga mangu ma`naviy yo`ldosh bo`lib qoladi. Va bu mislsiz 

ijod zamonlar osha barcha nasllar uchun  ma`naviyatning yuksak manzillarni 

yorituvchi yorqin bir mash`ala kabi yarqirab, nur sochib yashayveradi. 

 Shekspir – jahon adabiyotining yorqin siymosi. Turli davr, ijtimoiy-iqtisodiy 

tuzum va xalqlar va adabiyotlarning adabiy-madaniy o`ziga xosliklariga qarab 

Shekspir asarlari turlicha talqin qilib kelinmoqda. Mazkur jarayon tarixini 

o`rganmay turib, o`zbek tarjimashunosligi, qolaversa, o`zbek tili va adabiyotida 

---

14 

 

Shekspir talqini va tarjimalari masalasiga munosabat bildirish to`g`ri emas. Bu 

tabiiy hodisa. Sobiq ittifoq hududida, jumladan rus va ukrain adabiyolariga Shekspir 

XIX asrning o`rtalarida kirib kela boshlagan. Filologiya fanlari doktori, professor 

G`aybulla  Salomovning ta`kidlashicha, Shekspir, 1845-1849  yillarda prof. 

P.Savitskiy “Hamlet”ning birinchi pardasini polyak tilidan ukrain tiliga o`girgan

9

. 

1872-1874 yillarda yozuvchi Y. Fedkovich “Hamlet” va “Makbet” tragediyalarini 

nemischadan ukrain tiliga tarjima qilgan. 1850-yilda D.Kipiani Shekspirning 

“Romeo va Julyetta” tragedyasining gruzincha dastlab tarjimasini qayta ishlar ekan, 

Benjamin Laroshfukoning fransuzcha tarjimasidan foydalanganligini qayd etadi. 

Bunday tarjima hodisasini asliyatning tarjima tiliga ikkinchi yoki uchinchi tillardan 

kirib kelish, deb ham yuritiladi. Chunki, badiiy tarjima faqat lingvistik hodisa 

bo`libgina qolmay, u keng ma`nodagi estetik hodisa va badiiylik bilan bog`liq 

bo`lgan kategoriya ham sanaladi. 

  Shekspir asarlari tarjimalari tahlili borasida fikr yuritganda tarjima 

jarayonida filologik tahlil intuitsiya bilan yonma-yon yurishini, boshqacha aytganda, 

tarjimada tahlil va tasvir o`zaro hamkorlik qilishini esdan chiqarmaslik lozim. Bu 

borada G`.Salomovning “Til va tarjima” (1966), “Tarjima nazariyasiga kirish” 

(1978), “Adabiy an`ana va badiiy tarjima”(1980) monografiyalarida atroflicha fikr 

yuritilgan.  

  Rus shekspirshunosligidagi diqqatga sazovor ishlardan birini Korney 

Chukovkiy amalga oshirgan. Uning tadqiqotlarida Shekspirni rus tiliga tarjima 

qilish an`analari, usullari borasida qiziqarli fikrlar aytiladi. Jumladan, uning “Yuqori 

san`at” nomli risolasida rus tiliga o`girilgan tarjimalarning asliyatga qay tomondan 

yaqin kelishi qiziqarli misollar bilan ko`rsatilib, tarjimada erkinlik va aniqlik 

borasida tahliliy fikrlar keltiriladi.  

  G`.Salomovning ta`kidlashicha, rus shekspirshunosligi shu qadar taraqqiy 

etib ketdiki, endigi navbat Shekspirning qaysi asarini o`girish emas, balki, uning 

                                                             

9

Саломов  Ғ. Адабий анъана ва бадиий таржима. – Тошкент: Фан, 1980, 15-бет. 

---

15 

 

qaysi so`zi, jumlasi, iborasi, abzasini yana qanday usulda o`girsa bo`ladi? – 

yo`sinida qo`yilmoqda. Bu juda katta gap. Jumladan, taniqli tarjimon V Levik 

shunday deydi: “Shekspir asarlarining yangi tarjimalari kerakmi? Buyuk dramaturg 

asarlarini tarjima qiluvchi kishilarning oldida ikkita muammo bor. Birinchidan, 

umuman yangi tarjimaga zarurat bormi? Ehtimol avval hamma ishni qilib 

bo`lingandir! Ikiknchidan, Shekspir asarlarining hozirgi yangi tarjimalari qanday 

bo`lishi kerak? Shekspir ijodini o`zlashtirish borasida shunday ulkan ishlar amalga 

oshirilgan bir sharoitda, endilikda tarjimonlar oldida qanday vazifalar turadi?”.  

  Agar o`zbek shekspirshunosligida Cho`lpon, Shayxzoda, G`afur G`ulom va 

Jamol Kamollar amalga oshirgan tarjimalar muhim ahamiyat kasb etsa, rus 

Shekspirshunosligida  Shekspirning  uch buyuk tarjimoni alohida ta`kidlab 

ko`rsatiladi. Bular: Mixail Lozinskiy, Boris Pasternak va Samuel Marshaklar. 

G`.Salomov ta`biricha, - M.L.Lozinskiy Shekspirni aynan o`ziday, so`zma-so`z 

tushunishga, uni satrma-satr tiklashga harakat qiladi. Bu juda zukko kuzatish. Zero, 

Mixail Lozinskiyning o`zi shahodat berishicha, u “Hamlet”ni o`ylaganida, beixtiyor, 

Jabotinskiy bilan Volkov ko`z o`ngiga kelishini ta`kidlaydi. Uning aytishicha, u 

juda vahimali og`ir tosh ko`tardi, lekin bunday alp g`ayrat qanday natija berdi va 

uning foydali koiffitsenti niamga teng?”. G`.Salomovning aytishicha, M.Lozinskiy 

tarjimasidagi ayrim satrlarni asl nusxa bilan qiyos qilib ko`rilsa, uning naqadar aniq 

berilganligiga tasanno o`qiging keladi. Lekin asl nusxani bir chetga qo`yib, 

tarjimaning o`zi o`qilsa, she`riy nafosat va haqqoniyat qo`ldan berilgani ma`lum 

bo`lib qoladi. 

Shekspir hayotligi paytida ortiqcha bir hurmat-izzatga sazovor bo`lmagan. 

Vafotidan 150 yil o`tganidan so`nggina – XVIII asr o`rtalarida u mumtoz adiblar 

safiga kiritilgan. XIX asr boshlaridagina uni buyuk shoir deb e`tirof etishgan. 

Vaqt oliy hakam ekanligini yana bir karra isbotladi. Yaqinda Buyuk Britaniya 

jamoatchiligi o`rtasida o`tkazilgan so`rovda Vilyam SHekspir  «Ming yillikning eng 

mashhur inglizi» nomiga sazovor bo`ldi. YuNESKOning e`tirofiga ko`ra, SHekspir 

---

16 

 

jahon adabiyotida eng ko`p tillarga tarjima qilingan va chop etilgan muallifdir. 

Undan keyingi o`rinlarni Lev Tolstoy va Chingiz Aytmatovlar egallagan. 

Shekspir asarlari bizga mangu ma`naviy yo`ldosh bo`lib qoladi. Va bu mislsiz 

ijod zamonlar osha barcha nasllar uchun  ma`naviyatning yuksak manzillarni 

yorituvchi yorqin bir mash`ala kabi yarqirab, nur sochib yashayveradi. Insonlarni 

ezgu his-tuyg`ularni qadrlashga, illatlardan esa xalos bo`lishga, chin inson bo`lib 

yashashga chorlayveradi.