Samuel
H.
OsipowFrederick T. L. Leong The Ohio State University Azy
Barak.2001.
7.
Bordavskaya N.V., Rean A.A. Pedagogika.-M.: Piter, 2004.
8.
Professionalnaya pedagogika. Uchebnik dlya studentov. - M.:
Pedagogika,
2002.
9.
Nishonova S. Komil insonni tarbiyasi: o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi
muassasalari uchun qo’llanma. -T.: Istiqlol. 2003
10.
G’ulomov S.S. va boshqalar. Axborot tizimlari va texnologiyalari. T.:
“SHarq” nashriyot-matbaa aktsiyadorlik kompaniyasi, 2000.
11.
Egamberdiev E., Xo’jamqulov H. Kichik biznes va tadbirkorlik. - T.:
Ma’naviyat, 2003.
12.
Xoshimov K. va boshqalar tahriri ostida. Pedagogika tarixi - T.: Fan,
2001.ф
13.
E. G’. G‘oziev, K. Q. Mamedov. Kasb psixoloiyasi. T.2003y.
14.
N. V. Gafurova, V. L. Lyax, ye. V. Feskovai dr.
“Psixologyaprofessionalnogo obrazovanya”
(abirskiy fedetalnbiy universitet) SFU, 2010.
Internet resurslari
1.
www.edu.uz
2.
www.ziyonet.uz
3.
www.tuit.uz
324
Mavzu: O’quvchi bilimini baholash o’qituvchi funksiyasi biri ekanligi. O’quvchi
bilimini baholash mezoni. Bilimlarni baholashga obektiv yondashuv o’qituvchi
faoliyatini haqqoniyligi sifatida.
Reja:
1.
O’quvfaoliyatimngpsixologikmohiyati.
2.
Bilimlarmo’zlashtirisbjarayonivauningpsixologikkomponentlari.
3.
O’quvchiningo’zigaxosxususiyatlarivapedagogikbaholash.Pedagogikbahoni
ngeffektivligi. Pedagogikbaholashningijtimoiyxarakteri.
1.
O’quvfaoliyatiningpsixologikmohiyati
1997
yildaqabulqilingan
"TaTimto
,
g
,
risida"giqonunva
"KadrlartayyorlashMilliydasturida"
shaxskamolotiasosiymasalasifatidae’tirofetilgan. PrezidentimizI.A.Karimov:
"Iqtisodiyvasiyosiysoxalardagibarchaislohotlarimizningpirovardmaqsadiyurtimiz
d ayashayotganbarchafuqarolamchunmunosibhayotsharoitlarinitashkilqilibberishdani
boratdir.
Aynanshuninguchunhamma’naviyjihatdanmukammalrivojlanganinsonmtarbiyala
sh ,
ta’limvamaorifniyuksaltirish,
milliyuygonishg’oyasiniruyobgachiqaradiganyangiavlodnivoyaga
yetkazishdavlatimizningengmuhimvazifalaridanbiribo’libqoladi", deganedilar.
O’quvmaskanijamiyatningijtimoiyinstitutlaridanbiri.
O’quvmaskanijamiyatningbuguniemas, balkikelajakkayo’naltirilganrivojinibelgilaydi.
O’quvmaskaniningmaqsadita’limvatarbiyadir.
O’ quvfaoliyatibushundayfaoliyatki,
undashaxsningpsixikjarayonlarishakllanadivarivojlanadi,
uningasosidayangifaoliyatlaryuzagakeladi.
O’quvfaoliyatiinsonningbutunhayotidavomidanamoyonbuluvchiuzluksizjaray
ondir.
RuspsixologiA.N.Leontevinsonfaoliyatiningpsixikvaamaliyshakllarimavjudli
gini, bolaongiaynano’quvfaoliyatidao’sishimta’kidlaydi.
325
D.B.Elkomnesao’quvfaoliyatmmgxususiyatlarimko’rsatib, unimohiyatiga,
mazmunigavao’zmmamoyonbo’HshshakHgako’raijtimoiyHgimta’kidlaydi.
O’quvfaoliyatibushundayfaoliyatki, uningnatij asidaavvaloo ’ quvchidao’
zgarishyuzberadi.
Uningmahsuliturlimotivlarasosida,
qurilganbo’lishidarkor.
Bumotivlarbevositao’ quvchishaxsiningo’ sishivarivojlanishibilanbog’ liqbo
’lishiker ak.
O’quvfaoliyatita’lim,
o’qishvao’rganishdegantushunchalarbilanbevositabog’liqdir.
Ta’limo’ qituvchivao’quvchihamkorligidagio’ quvfaoliyati, o’ qituvchiningbilim,
ko’nikmavamalakalarimo’ quvchilargao’rgatishjarayonidir.
Ta’limjarayonibevositamuayyanaxborotni,
harakatlarni,
xulq-
atvorningshakllarinio’zlashtirishgaqaratilgandir.
O’qishvao’rgatishtushunchalario ’ quvfaoliyatibilanbog’liqbo’lib, ularbilim,
ko’mkmavamalakalamio’zlashtirishga, o’rgatishgaxizmatqiladi.
O’quvfaoliyatiningbeshelementimavjud:
1.0’quvmotivlari.
2.
O’quvtopshiriklari.
3.
O’quvharakatlari.
4.
O’qituvchiningnazorati.
5.
O’qituvchiningbaholashi.
D.B .Elkoninningta’kidlashicha,
o’ quvfaoliyatiningshakllantirilishibufaoliyatayrimkishilarbajarilishiniasta
-
sekinlikbilano’
quvchiningo’
zigao’qituvchiningishtirokisizmustaqilbajarishuchuno’ tkazilishidir.
Ta’limjarayonialohidatashkiletiladiganhamdaboshqariladiganfaoliyatbo’lib, uo’
quvchilarningo’quvfaoliyatlarinitashkiletadivaularniboshqaradi.
Ta’limjarayonibeshelementdaniborat:
1.
Ta’limningmaqsadi - nimauchuno’qitishkerak?
2.
Ta’limningmazmuni - nimagao’qitishkerak?
326
3.
Ta’limningmetodlari, usullarivapedagogikmuloqotyo’llari.
4.
Ta’limberuvchi.
5.
O’quvchi.
Ta’limjarayoninitashkiletish:
idealvaamaliyfaoliyatninguyokibuturinimuvaffaqiyatlitashkiletishuchunzarurbo’lga
ntashqiolamningmuhimahamiyatlixossalarixususidagiaxborotningo’zlashtirilishi:
faoliyatninganashubarchaturlaritarkibtopganusullarivajarayonlariningo’zlashtirili
sh
iga;
maqsadgamuvofiqkeladiganusullarvajarayonlarnito’g’ritanlashvafoydalanishgab
og
’liq.
Ta’limjarayoniningmuvaffaqiyati:
1.
Motivatsiya.
2.
Ma’lumotusullari.
3.
Ma’lumotningtushunarliligi.
4.
Xotira.
5.
Ma’lumotniqo’llash.
Ta’limvata’limjarayonidabolanirivojlanishmuammosipsixologikmarkaziymas
alalardanbiridir.
Ta’limvarivojlanishmuammosigadoirqatornazariyalarishlabchiqilganbo’lib,
ulardanbiri:
1.
Aqliyhatti-harakatlar, bilimlar, malakavako’nikmalarnibosqichma-
bosqichrivojlantirishnazariyasi (P. YA.Galperin).
P.YA.Galperinnazariyasibo’yichabilimlarnio’zlashtirishjarayonioltibosqichni
boshidankechirib, ularga:
1.
Motivatsiya.
2.
Tushuntirish.
3.
Moddiyformadagihatti-harakatlarnibajarish.
327
4.
Balandovozdahatti-harakatlarvavazifalarnibajarish.
5.
Bajariladiganhatti-harakatlarniichkirejadaovozchiqarmaybaj arish.
6.
Faoliyatnifikranbajarishkiradi.
Ushbu nazariyada ta’limning uchta asosiy turlari ajratiladi:
-
birinchi turda - hatti-harakatlarni
o’zlashtirish
xatolar
bilan
kechadi,
berilayotganmaterial
yetarlidarajadaanglanilmaydi,
ta’limoluvchita’limningaslmohiyatinitushunib
yetmaydi;
-
ikkinchiturda
-
materialninisbatandadilvato’latushunilishivamaterialbilanbog’liqtushunchalarniajra
tili shibilanxarakterlanadi;
-
uchinchitur
-
tez,
samaradorvabexatohatti-
harakatlarnio’ zlashtirilishinita’minlabberadi.
V.V.Davidovnazariyasi.
Ushbunazariyakichikmaktabyoshidagio’quvchilarniilmiytushunchalarnio’zlashtir
ili
shinitarg’ibqiladi.
Bundao’
quvchilartomonidanta’limjarayonidanazariytushunchalartiziminio’
zlashtiri
lishilozimbo’lib,
buo’zo’rnidaxususiydanumumiybilimlargao’tilishnita’minlaydi.
Qatornazariyalarmuammolita’limbilanbog’liqbo’lib,
L.V.ZankovvaA.M.Matyushkintomonidanolibborilgantadqiqotlarta’limdamuam
mo
lidarslarnitashkiletishgaqaratilgandir.
Ta’limningpsixolikasoslarimuammosiko’pginamasalalarniqamraboladi.
Ta’limningmuvaffaqiyatibirqatorpsixologikomillargabog’liqbo’ladi.
Avvaloo ’ quvchiningo’ qishgabo’lganmunosabatigato ’xtaylik.
Bumunosabatdiqqatda, his-tuyg’ularda, qiziqishlarvairodada, shuningdek,
shaxsningtutganyo’lidanamoyonbo ’ladi.
328
Ta’limjarayoniavvaloo’ quvchilardiqqatiniyo’lgasolishnitalabetadi.
Darslardako’rgazmaliqurollardan,
texnikvaEXMvositalaridanfoydalanishta’limoluvchidaixtiyorsizdiqqatniyuzagak
elt
iradi.
Ta’limjarayonidata’limberuvchiningvazifasidarsdaishlashxolatiniyuzagakeltirish
gi naemas,
balkio’quvchilarningdarsdao’tiladiganmaterialiniidroketishgatayyorturishlariniku
z atishhamdir.
Darsjarayonidao’ quvchilarningdiqqatio’zgaribturadi.
O’qitishjarayonidabuqonuniyatlarninazardatutishvao
’
quvchilardiqqatinimaterialnin gasosiyjihatlarigajalbetishhamdaularnitakrorlashkerak.
Ta’limjarayoniningsamaradorligiko ’pjihatdano’ qituvchitomonidanberiladigan
ko’rsatmalargahambog’liq.
O’qituvchiningrolishundaniboratki,
uo’quvchilargategishliustanovkanihosilqilishi,
nimanivaqtincha,
nimaniumrbodesdaolibqolishikerakligini,
nimanibutunlayesdaolibqolmasdan,
faqattushunibolishkifoyaqilishini,
nimaniso’zma-so’zesdaolibqolishni,
nimaningma’nosinio’zso’zlaribilanaytibberishuchunesdaolibqolishzarurliginiko’r
sa tibo’tishilozim. Kuzatishlarko’rsatadiki, bundayko’rsatmalarberilmaganda, o’
quvchilardako’pinchanoto ’g’ritasavvurlarvuj udgakeladi.
O’qitishningemotsionalligita’limningmuvaffaqiyatliliginita’minlovchiomillar
danbiridir.
Ta’limberishjarayoniemotsionaljarayon.
Agaro’quvchilargaberilayotganaxborotulardahechqandayhis-tuyg’uuyg’otmasa,
unio’quvchilaryaxshilabesdaolibqolmaydilar. Gapo’quvchilarningpsixikxolatlari,
ya’niularningmuayyanbirpaytdagikechinmalarihaqidahamborishikerak, albatta.
Ulardagiquvonchli,
optimistiqkayfiyato ’ quvfaoliyatinijudasamaraliqiladi.
O’quvchilaremotsionalruhdagimaterialnidurustroqo’zlashtiriboladilar.
O’tkazilgantajribalaro’quvchilarhechqandayhis- tuyg
’uuyg’otmaydiganmaterialgaqaraganda,
emotsionalruhdagimaterialniyaxshiroqeslabqolishlariniko’rsatadi.
329
O’qituvchio’ quvjarayoniningemotsionaltomonihaqidag’amxo’rlikqilishikerak.
Bumuammojudamuhimahamiyatgaega.
Chunki,
birinchidan,
ta’limningmazmuninihoyatdamurakkablashib, xajmiesag’oyatkattalashibketgan.
Uningmuvaffaqiyatlio’ zlashtirilishigaerishishuchuno’ quvchilarningo’ quvfaoliyatin
ikuchaytirishilozim.
Ijobiytuyg’ularo’quvmehnatiningsamaradorligigakuchlita’siretadi.
Hafsalabilanbajarilganbeg’arazmunozarapaydobo’ladi,
bahslashiladi,
befarqqaraganyokiundanhambeshbattar,
salbiymunosabatdabo’lishganishgaesahechqandayxafsalabo’lmaydi.
Jamiyatimizdagimehnat
-
ijod,
quvonchmanbai.
O’quvmaskanio’ quvchilaridao’ quvmehnatigaijodiymunosabatuyg’otib,
mehnatningxaqiqiyijodga, quvonchmanbaigaaylanishigako’maklashishikerak.
Kadimdagreklarjudaajoyibiboraniqo’llaydilar:
"O’quvchi
-
to ’ldirilibturilishikerakbo ’lganidi shemas,
balkiyoqibturilishilozimbo’lganmash’aldir". Bufikrningtagidachuqurma’nobor.
Zero,
o’qituvchibizyuqoridata’kidlabo’tganta’limmetodlarimuammolita’lim,
qismanizlanishmetodivatadqiqotmetodlaridankengqo’llanishikerak.
Ta’limjarayoninibugungikundagiasosiytalablaridanbirierkinfikrlovchi,
mustaqiltafakkurgaegabo’ lganshaxsnishakllantirishbo ’lib,
yuqoridaaytibo’tganmetodlardanfoydalanishuchqunlardankattamash’allarpaydob
o’ lishinita’minlabberadi.
Ma’lumki,
psixologiyadaqiziqishningikkiturio’quvchilarningta’limjarayonidaaniqlanadi.
Birinchisi,
bevositaqiziqish,
ikkinchisibilvositaqiziqish.
Harbiro’ qituvchio’ zo ’
quvchilaridao’zfaniganisbatanbilvositaqiziqishnitarkibtoptiri shgaharakatqiladi.
qiziqishlarorqalio’ quvchilardata’limgaaktivmunosabatnamoyonbo’ladi.
Psixologiyadaqiziqish
-
bushaxsningo’ziuchunqimmatliyokiyoqimlibo’lganmuayyannarsayokihodisalarg
330
a munosabatidir.
Qizikishlarshaxsningmuhimvaindividualxususiyatlaridanbiribo’libhisoblanadi.
Qiziqishlaro’ quvchilarhayotidakattarolo’ynaydi.
Ularo’ quvfaoliyatinifaollashtiruvchiasosiyturtkilar
-
motivlaridir.
Qiziqishlarta’limmaskanlario’quvchisigafanasoslarinidurustroqo’zlashtiribolishla
ri ga, aqliyqobiliyatlarningo’sishiga, bilimdoirasiningkengayishigaimkonberadi.
O’qituvchilarningvazifasio’quvchinidastlabqiziqtiribqolganishningo’zibilanshug’ul
lanishgamajburqilishemas, balkiundagiqiziqishlarnichuqurlashtirishvakengaytirish,
ta’sirchanqilish,
qiziqishlariningmarkazigaaylanibqolganfaoliyatbilanshug’ullanishistagiga,
mayligaaylantirishdir.
O’quvchilarningmuayyanmaqsadniko’zlabishtutishida,
qiyinchiliklarni
yengaolishida,
ishdanchalg’itadigannarsalarbilanshug’ullanishdano’zinitiyaolishida,
undao’ qishgaishtiyoqtarkibtoptirishdanamoyonbo
’ladiganirodata’limjarayonidaalo
hidaahamiyatkasbetadi.
Umumiypsixologiyakursidanma’lumki,
irodabushaxsningo’zoldigaqo’yganmaqsadininganiqligi,
uniamalgaoshirishuchunintilishi,
maqsadyo’lidama’lumbirqarorgakelishtezligivaunio’zvaqtidaijroetishibilanbelgil
an
adigansifatidir.
Ta’limjarayonidao’ quvmaterialigabo’
lgandiqqatningbarqarorbo’lishidairodaviyzur berishningahamiyatinihoyatdakattadir.
Ta’limdairodao’
quvchidao’quvmaskanivauydao’tkaziladiganmashg’ulotlargatayyo
rturishdanamoyonbo’ladi.
O’quvmaterialinio’rganish
-
eslabqolishvao’quvchiningirodaviyzo’rberishganigabog’liq.
331
Irodao’quvchilarningfikrlashfaoliyatlarida - masalani yechishga,
qo’yilgansavolgajavobtopishgavahokazolargaintilishidanamoyonbo’ ladi.
Ularo’ quvchilardako’nikmavamalakalarnihosilqilishdahamtarkibtopadi.
Psixologlarolibborgantadqiqotlardao’quvchilartomonidanberilganmaterialnin go’
zlashtirilishiko ’pj ihatdanirodaningtarbiyalanishigabog’ liqdir.
Irodaviyaktivlikta’limningzarurshartidir.
Ta’limmuassasasidagita’limjarayoniningo’zio’quvchilardanirodaviyo’stirishomil
la ridanbiridir. Bundao’quvchilarningkundalikrejimi, o’qishvaokilonadamolishnibir-
biribilanto’g’ rialmashtiribturishkattarolo’ynaydi.
Ta’limjarayonidabilishjarayonlarinishakllantirishgaalohidae’tiborberishlozim.
Zerobilishjarayonlarijudamurakkabfaoliyatbo’lib,
undajonlimushohadadanabstrakttafakkurga,
abstrakttafakkurdanamaliyotgao’tiladi,
anashundanso’ngob’ektivhaqiqatbilibolinadi.
Binobarin,
bizbirinchinavbatdako’ribchiqishimizlozimbo ’lgannarsao’
quvmateraliniidrokqilish jarayonidir.
Umumiypsixologiyakursidanma’lumki,
idrokbunarsavahodisalarnisezgiorganlarigata’siretishinatijasidaularningkishipsixi
k asidayaxlitobrazinipaydobo’lishibo ’lib,
idroketishjarayonita’limdaturliformalardao’ qituvchiningog’zakixikoyaqilishida,
suxbato’tkazishda,
leksiyao’qishida,
ko’rgazmaliqurollarko’rsatish,
ekskursiyalaro’tkazish,
axborotvapedagogiktexnologiyalaridanfoydalanish,
o’ quvchiningo’ zigadarsliklarhamdaboshqaqo’llanmalarnio’
qitishtarzidao’tishimum kin.
Shunialohidata’kidlashlozimki,
idroknitarkibtoptirishdao’quvchilarningyoshxususiyatlarinihisobgaolishnihoyatd
a muhimdir.
Chunki,
fazoni,
vaqtnivaharakatlarniidroketishdahamyoshxususiyatlardaturlifarqlarmavjudbo’lad
i.
Ta’limolishjarayoniinsondagimotivlarbilanbevositabog’liqbo’lib, uningmohiyati
-
insonxulq-atvoriningichkibarqarorligi,
332
harakatgaundovchitushunchadaifodalanadi.
Motivatsiyaesaxulq-
atvornipsixologikvafiziologikboshqarishningdinamikjarayonibo’lib, ungatashabbus,
yo’nalganliktashkilotchilik,
qo’llab-quvvatlashkiradi.
Ta’limjarayonidao’qishmotivlari
"nimauchun?",
"nimaga?",
"qandaymaqsadbilan?" kabisavollarasosidayuzagakeladi. Motivlarbirinchidan, o’
quvfaoliyatigaundasa,
ikkinchidan,
maqsadgaerishishuchunzaruryo’lvausullartanlashgayordamberadi.
O’quvfaoliyatidao’ quvmotivlaro’ quvchilartomonidantanlanib,
ularo’quvchiningmaqsadi, qiziqishi, kelajakrejalaribilanbevositabog’liqbo’ladi.
YOshxususiyatlaridankelibchiqqanxoldao ’ quvmotivlariturliyoshdavrlaridaturlicha
bo’ladi.
2.
Bilimlarnio’zlashtirishjarayonivauningpsixologikkomponentlari.
Ta’limjarayoniningnatijasio’ zlashtirish,
ichkivatashqifaoliyatnimaqsadgamuvofiqravishdao’zgartirishdir.
Ta’limbirodamningboshqasigabilimvako’nikmalarberishidir.
Bilim,
ko’nikmavamalakalarta’limjarayoniningnatijasidir.
Bilimlarnio’
zlashtirishjarayonimuammosiP.YA.GalperinvaN.F.
Talizinatomonidan o’rganilgan.
Ularaqliyhatti-harakatlarnibosqichma-
bosqichshakllantirishnazariyasiniishlabchiqqanlar.
Mualliflaraqliyhatti-
harakatlarnimoddiyxoldatashqinutqyordamidahamdaaqliyshaklda,
fikrdanamoyonbo’lishiniizohlabberdilar.
Aqliyhatti-
harakatlarningbirinchibosqichirasm,
sxema,
diagrammavashartlibelgilartarzidauzifodasinitopadi.
Aqliyhatti-
harakatlarningikkinchibosqichiko’rgazmalardanolgantasavvurlarito’g’risidao’qu
vc hilarningovozchiqarib,
fikryuritishidaniboratdir.
Uchinchibosqichesa,
sub’ektongidatasavvur, tushuncha, qonuniyat, xossa, xususiyat, operatsiya,
usultariqasidanamoyonbo’ladi.
Ma’lumki,
o’
333
quvchilargataqlifetiladiganaxborotlaraqlbovarqilmaydigandarajadatezlikbilanko’
payibbormokda.
Shuningdek,
ularningjudatezeskiribqolib,
yangilashnitaqozoetishihamo’z-o’zidanma’lumbo’lmoqda.
To’rtinchibosqichdabajarilganhatti- harakatlarichkirejadaovozchiqarilmaybaj
ariladi.
Beshinchibosqichdaesafaoliyatnifikranbajarishgao’tiladi.
Bundanravshanko’rinibturibdiki,
materialniasosanyodlabolishvaxotiradasaqlabqolishgaasoslanadiganta’limxozirgital
ablargaqismanjavobbermokda.
O’quvchilargahamishayangilanibturadiganaxborotnimustaqilravishdao’zlashtirib
bo
rishgavao’qishnibitiribketganidankeyin,
kishigajadalsur’atlarbilano’ sibborayotganfan-
texnikataraqqiyotidanorqadaqolibketmaslikimkoniyatiniberadiganqobiliyatlartara
q qiyotiniberuvchitafakkursifatlarinitarkibtoptirishimuammosibirinchiuringachikibbo
rmokda. Ta’limj arayonidao’ zlashtirishningmuvaffaqiyatiquyidagilargabog’liq:
1.
Ta’limmazmuniga.
2.
O’quvrej alari, dasturlari, dasrliklarvao ’ quvqo’
llanmalariningmavjudligiga;
3.
Ta’limmetodikalarinitakomillashganligi;
4.
O’qituvchimahoratiga;
5.
O’quvchiningindividualpsixologikxususiyatlari. Tadqiqotlarshuniko’rsatadiki,
turliindividualtipologikxususiyatlargaegao’
quvchilaruchunta’limningyagonaqulay, optimalsharoitlariniyaratishmumkinemas.
Ammoo’zlashtirishningsamaradorliginioshirishdamuammolita’lim,
noan’anaviyta’limusullarinikullashmuhimahamiyatgaegadir.
Ta’limoluvchilarningta’limfaoliyatigako’rata’limningquyidagichametodlariajr
atiladi:
1.
Tushuntiruv-ko’rsatmalilikmetodi - bumetodreproduktivmetodbo’lib,
334
undafaoliyato’ qituvchitomonidanolibboriladi.
O’quvchilarta’limj arayonidabilimoladilar, tanishadilar.
Bumetodjudakengtarkalganmetodlardanbiribo’lib,
unitakomillashtirilganusullarimavjud, bu - programmalashtirilganta’limdir.
2.
Reproduktivmetoddao’ quvchifaoliyatko’rsatib,
undao’ quvchigaberilayotganbilimniqaytaxotiradatiklab,
olinganbilimninusxasifatidaqabulqiladi.
3.
Muammolita’limmetodi - o’qituvchitomonidantashkiletilib,
uproduktivxaraktergaegadir.
Ushbumetodorqalio’quvchibilimvamalakalarinishakllantiradi.
Ushbumetodningtakomillashtirishyo’llaridanbiriishchano’yinlarnitashkiletishdan
ib
oratdir.
4.
Qismanizlanishmetodi.
O’qituvchinazoratiostidatashkiletiladiganmetodbo’lib,
uproduktivxaraktergaega,
bundao’ quvchiij odqiladi.
5.
Tadqiqotmetodi.
O’qituvchiilmyordamisiztashkiletiladiganta’limmetodibo’lib,
uo’
quvchiningmustaqilizlanishi,
fikrlashivabilimlartransformatsiyasinitalabetadi.
Ta’limjarayonitashkiletishningo’zigaxosmetodlaridanbiriishchano’yinlardir.
Ishchano’yinlarmunosabatlarsistemasinimodellashtirish,
faoliyatxarakteristikasinitashkiletishgayordamberadi.
O’quvchilardamantiqiytafakkurnirivojlantirishuchunfikrlashxususiyatlarinisha
kllantirishzarur.
Fikrlashoperatsiyalariasosidadarsjarayonifaollashtiriladi.
Buo’qituvchining: «Nimauchun?», «Qandaymaqsadda?», «Sabablariqanday?»,
«Natijanimauchunshundaybo’ ldi?»
singarisavollarningmuhokamasiorqaliamalgaoshirilishimumkin.
O’qituvchilarnievristik,
muammolivaziyatlargatortish,
tanqid,
335
gumonholatlarinimuhokamaqilish,
ulardagimuammolarnimustaqilxoldatopishvaularni
yechishuchuno’zloyixalarinituzishvahimoyaqilisho’quvchilartafakkuriningma’no
d orvaunumdorbo’ lishigaxizmatqiladi.
Demokratikj amiyatdabolalar,
umumanharbirinsonerkinfikrlaydiganetibtarbiyalanadi.
Agarbolalarerkinfikrlashnio’rganmasa,
berilganta’limsamarasipastbo’lishimukarrar. Albatta, bilimkerak, ammo,
bilimo’zyo’liga. Mustaqilfikrlashhamkattaboylik.
O’quvfaoliyatiniboshqarish Boshqaruvbushundayyo’naltiruvchikuchki,
uinsonlardagiijodiypotensialimkoniyatlarinioladigansharoitlarniyuzagachiqarishni
maqsadqilibqo’yadi.
Shundayekan,
o’qituvchiningta’lim-
tarbiyajarayoninito’g’rivaokilonaboshqaraolishio’quvchishaxsikamolotidanihoya
td akattadir.
Faoliyatdankutiladigannatij apsixologiyadamaqsaddeyiladi.
O’quvjarayoniningboshqarilishiikkitaasosiymaqsadniko’zdatutadi. Ulardanbirinchisi,
o’ quvjarayoninito’g’ritashkiletaolish,
ikkinchisiesao’quvchilarningshaxsiyqiziqishvaehtiyojlariniqondirishdir.
Anashumaqsadlarboshqarishningvazifalarinibelgilabberadi.
Demak,
o’ quvjarayoniniboshqarishning:
-
birinchivazifasitashkiliybo’lib, o’
quvchilarningta’limvatarbiyasibo ’yichaijtimoiybuyurtmalarni qondirish;
-
ikkinchivazifasi
-
bevositao’
quvchiningqiziqishvatalablariniqondirishgayo’naltirilganholatdagiijtimoi
yvazifadir. Shuningdek, buvazifao’quvchilarningko’tarinkilik, yaxshikayfiyatvao’
quvjarayonidagiishchanlikniyuzagakeltirishnihamuzichigaoladi. Afsuski,
ko’pyillardavomidaboshqarishninganashuijtimoiyvazifasigajudakame’tiborberilg
an
Boshqaruvningikkinchivazifasibuijtimoiy-psixologikdir.
336
Buvazifao ’ quvchilardasamaralifaoliyatuchunzarurbo’ lganijtimoiy-
psixologikxolatvaxususiyatlarnirivojlantirishgaqaratilgandir.
Buxolatvaxususiyatlaro’ quvchilarnio’ zarojipslashtirish, nazorat, uz-
o’ziniboshqarish, shuningdek, mustaqilta’limolishlarinirivojlantirishdaniboratdir.
O’quvjarayoniniboshqarishuchunquyidagitarkibiyqismlarniegallashlarilozim:
1.
Berilgano’quvtopshirigini yechishuchunvositalartanlash.
2.
Topshiriqlarni yechishjarayonidao’z-o’zininazoratqilish.
3.
O’zlashtirilganbilimlar, malakalar, ko’nikmalarsifatinibaholash.
4.
O’quvtopshiriklarinibajarilganliginitekshirish.
5.
O’zoldigamaqsadkuyaolish.
6.
Turlibelgilarbilanpredmetningichkimunosabatlarimuvofiqliginikuraolish.
O’qitishningikkitausulimavjud.
Birian’anviyo’qitishusuli
-
bundao’qituvchimuammonibelgilaydi,
vazifalarnianiqlanaydivamuammoni
yechibberadi. O’quvchiesamasalani yechishyo’llarinieslabqoladivauni
yechishnimashqqiladi. Bundao’ quvchilardareproduktivtafakkurshakllanadi.
Rivojlantiruvchita’limo’ qitishningmuammoliusulidao’ qituvchio’ quvchilarnin
gbilishj arayonlariniboshqaradi,
unitashkiletadivanazoratqiladi.
O’quvchiesamuammonitushunadi. Uni yechishyo’llarinikidiradivauni yechadi.
Bundayxollardao’quvchitafakkuriningmaxsuldorligioshadivauningmustaqilligirivoj
lanadi.
O’quvchiningo’qishgabo’lganqiziqishinirivoj lantirishuchuno’qituvchiquyidag
iqoidalargatayanishilozim:
1.
O’quvjarayoninishundaytashkiletishlozimki,
bundao’quvchifaolharakatqilishi, mustaqilizlanishi, yangibilimlarnio
’zikashfetishivamuammolixarakterdagimasalalarni yechishuchunsharoitizlashikerak.
2.
O’quvchilargabirxilo’
qitishusullarivabirturdagima’lumotlarniberishdanqochishkera k.
3.
337
O’rgatilayotganfanganisbatanqiziqishningnamoyonbo’lishiuchunaynishufanyoki
bil im, o’quvchiningo’ziuchunqanchalikahamiyatlivamuhimekanliginibilishikerak.
4.
YAngimaterialqanchalaro’quvchitomonidanavvalo’zlashtirilganbilimlarbilanbog
’li qbo’lsa, uo’ quvchiuchunshunchalikqiziqarlibo’ ladi.
2.
Xaddanziyodqiyinmaterialo’quvchidaqiziqishuyg’otmaydi.
Berilayotganbilimlaro’ quvchiningkuchi yetadigandarajadabo ’lishilozim.
O’qituvchio’rganilayotganmavzuyokibiliminingahamiyatiniko’rsatish,
o’quvchiningo’quvfaolliginioshirishuchunqiziqarlimisollar,
aqliyo’yinlardankengfoydalanishilozim.
Lekin,
ta’limdagiharbirberiladiganbilimyorqin,
qiziqarlibo’lavermaydi,
shuninguchuno’quvchilardairoda,
qat’iylik,
mehnatsevarlikkabihislatlarningkamoltoptirilishinihoyatdazarurdir.
Anashuhislatlaro ’ quvchiningkelgusidao’z-o’ zininazoratqilishga,
o’z-
o’zinibaholashgavamustaqil ta’lim olishga asos bo’lish kerak.
3.O’quvchibiliminibaholashningreytingtizimi.
Oliy o’quv yurtlaridagi ta'lim-tarbiya jarayonini takomillashtirish:
o’quvchilarning yuqori darajadagi bilimlariga ega bo’lishi hamda o’zlashtirishning
muvaffaqiyatli bo’lishini ta'minlaydigan tadbirlardan biri o’quvchilar bilimini
nazorat qilish va baxolashning reyting tizimini joriy qilishdir.
Xozirgi kunda oliy o’quv yurtlaridagi ta'lim olish jarayonida o’quvchilarning
o’zlatirishi va bilimini nazorat qilish hamda baxolashning reyting tizimini joriy
qilishning asosiy maqsadi o’quvchilarning tanlagan soxalari, shuningdek ijtimoiy va
psixologik-pedagogik o’quv fanlaridan har taraflama mukammal, chuqur bilimlarga
ega bo’lishlariga erishish va ularni mustaqil, ijodiy fikrlay olish qobiliyatlarini yanada
taraqqiy ettirishdan iboratdir. O’quvchilarning o’zlashtirish va bilimini nazorat
qilishning reyting tizimini joriy qilishning ahamiyati yana shundan iboratki, u ijobiy
motivatsiya hosil qiladi, o’qishda muvaffaqiyatga erishish uchun intilish, o’quv
faoliyati bilan muntazam shug’ullanib borishga moyillik kelib chiqadi.
338
Bularga erishishning eng qulay yo’llaridan biri o’quv jarayoniga o’quvchilar
o’zlashtirishini nazorat qilish va baxolashning reyting sistemasini joriy qilinishidir.
Reyting»
inglizchaso’zbo’lib,
«baho»,
individual
koiffitsientdeganma'nonianglatadi.
Shu
paytgachaamaliyfaoliyatdako’proq
«siyosiyarboblarreytingi»
tushunchasiniuchratganmiz.
Lekinoxirgipaytlardaturlioliyo’quvyurtlaridao’quvchilaruzlashtirishininazoratqili
shni
ngreytingsistemasijoriyqilinishibilan
«o’quvchilarreytingi»
termini
ham
kundalikhayotimizgakengmiqyosdakiribkelmoqda.
Talabbiliminireytingsistemasibo’yichabaxolashgoyasio’quvchilaro’quvishlarini
ngbarchaturlarinibaxolashasosidato’plaganballarmiqdoriesaxarbiro’quvchiningo’qish
daerishganyutuqvamuvofaqiyatlariniyaqqoltaqqoslashimkoniniberadi.
O’znatijalariniboshqao’quvchilarqo’lgakiritganballarmiqdoribilandoimiysolishtiribbor
ishorqalio’quvchio’ ztayyorgarlikdarajasinikuzatibboradi.
Kerakbo’ lgantaqdirdao’ zlashtirishtezliginioshirishuchunimkonyaratadi.
Bundao’quvguruhidagiharbiro’quvchio’ziningo ’qishdagiyutuqlarigamuvofiqkel
adigantartibraqaminioladi.
O’quvchilarningj amireytingio’ zlashtirishtaxtasiyokiekranigayozibqo’yiladi. Bu
esao’quvchilargao’zlashtirishnatijalarinitaqqoslabborishimkoniniyaratib,
ularfaolliginioshiradi, bir-biridano’ sibborishimkoniyatiniyaratadi. Bir-
biridano’sibketishiuchunharakatqilishgaundaydi,
o’qishfaoliyatidayuqorinatijalargaerishishiorqalio’zxurmativaqadrinioshirishgayo
r
damberadi.
Xozirgidavrdao’quvchilaro’zlashtirishilozimbo’lganilmiyaxborotoqimito’xtovsi
zo’sibbormoqda.
Shu
munosabatbilano ’quvjarayoninitashkilqilishnitakomillashtirishningshundayyo’
llari niizlabtopishtalabqilinadiki,
bundao’quvchio’zqobiliyatvaimkoniyatlarinimaksimaldarajadarivojlantirishgaint
ilsin
339
hamdabilimlarinimustahkamegallashuchunborkuchlariniishgasolsin.
O’quvchilarnio’zlashtirishinibaholashningreytingsistemasiniqo’llash -
tajribalarningko’rsatishicha,
bundamutaxassislartayyorlashdaanchayuqoridarajagaerishishmumkin.
Shuningdeko’zlashtirishninazoratqilishningyangiturlarinijoriyetishnidolzarbligimut
axassislartayyorlashningko’pbosqichlisistemasigao’tishibilan ham bo’glangan
(bakalavr,
magistr).
Ta'limningbirbosqichidanikkinchisigao’tkazishattestatsiyayokikonkursasosidaam
al gaoshiriladi.
O’quvchilarningo’quvreytinggiattestatsiyasistemasidaob'ektivko’rsatkichbo’libxi
zmat
qilishimumkin.
Reytingsistemasiniqo’llashtajribalarningko’rsatishichabusistemao’quvchilaro’qu
vfaol iyatisifatigaijobiyta' sirko ’ rsatadi.
Bundaxalqiluvchiomillarsifatidaquyidagilarniko’rsatibo’tishmumkin.
-
semestrdavomidao’quvchilarniishlabborishgaundash;
-
o’quvchilarnio’quvmaterialiustidamustaqilishlashroliniko’tarish;
-
ta'limdamusobaqalashielementlarinikiritish;
-
o’quvchilarningo’qishdamuvoffaqiyatlargaerishishgabo’lganijobiymativatsiyala
rni uyg’otish.
Nazoratkilishningreytingsistemasinikullasho’quvchilaruzlashtirishinibaxolashd
atasodifiyomillarrolinianchapasaytiradi,
chunkimuayyan,
ukuvfanibuyichabaxoo’quvchilartomonidansemestryokiukuvyilidavomidatuplaga
num
umiyballarmikdorigakarabaniklanadi.
Bilimlarninazoratqilishningreytingsistemasio’quvjarayoniniaxborotjixatdant
a'minlanishigayuqoritalablarqo’yadi.
O’quvchilarbilanmuallimlaro’rtasidagio’zaromunosabatlarxaqiqiyhamkorlikasosi
dak
340
o’riladi.
O’quvchilaro’zlashtirishivabilimlarinibaxolashningreytingsistemasijoriyqilinish
iningasosiymaqsadi
-
oliyo’quvyurtlaridagita'limolishjarayonidao’quvchilarningtanlagansohalarihamda
ijtim oiypsixologikpedagogiko’quvfanlaridanchuqur,
hartaraflamamukammalbilimlargaegabo’lishinitashkilqilishvaularningijodiyfikrla
s
hqobiliyatlarinirivojlantirishdir.
Oliyo’ quvyurtlaridata'limolishdavomidao’quvchilaro ’quvfaoliyatiningbirqanch
aturlaribilanshug’ullanadilar,
o’quvchilarningo’
zlashtirishiniaksettiruvchireytingsistemasibo
’yichabaxolashningo ’ zi gaxostomonishundaniboratki,
bundao’quvchilargao’quvfaoliyatiningdeyarlibarchaturlarixisobgaolinganholdaya
kuni
ybahoqo’yiladi.
Bu
bahoanchaob'ektivbo’libhisoblanadi.
Chunkio’quvchifaqatgina u yokibusessiyadatopshirganimtixonnatijalarigaqarabemas,
balkiuningsemestryokiyildavomidaqandayishlaganivaturliko’rsatkichlarbo’yichat
o’
plaganballarimiqdorigaqarabbelgilanadi.
Reytingtizimiasosidao’quvchilarbilimlarinibaxolashuchuno’quvmashgulotlarinib
axola
sh,
bevositabaxolashyokinazoratqilaolishimizkerakbo’lganbirnechaturlariniasosiyko’
rs
atkichlarsifatidaolishimizmumkin.
1.
O’quvchiningma'ruzalardagifaolligi.
2.
Amaliymashgulotlar.
3.
Laboratoriyamashg’ulotlari.
4.
Kollokvium.
5.
Referatishlariyokidokladtayyorlash.
341
6.
Test.
7.
Suxbat.
8.
Uygavazifa.
9.
Nazoratishi.
10.Ijodiyizlanish.
11.Yozmaishvaboshqalar.
Bukuo ’ satkichlarqatorigayanadavomat,
o’quvchiningbajaradiganmustaqilishlarihamdao’quvchirilmiyanjumanlarida,
fanolimpiadalarida,
to ’ garakishlaridaishtiroketishikabiqo ’ shimcha
ko ’ rsatkichlarnihamkiritishmumkin.
Reytingtizimidagiasosiyko’rsatkichlargao’quvchiningma'ruzalardagifaolliginiha
moliis higasabab (xozirgidavrta'limningasosiyvazifasi - o’quvchilardamustaqil,
ijodiyfikrlashmalakalarini aqllantirishdaniborat.
Nazorat savollari:
1.
O’quvchi bilimini baholashda pedagogningo’rni.
2.
O’quvchibiliminibaholashdareytingtizimi .
3.
Pedagogikbaholashningijtimoiyxarakteri.
4.
O’quvchilrnibaxolashdapsixologikyondashuv.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1.
O’zbekistonRespublikasiPrezidentining
«Axborottexnologiyalarisohasidakadrlartayyorlashtiziminitakomillashtirishto’g
’risida»giQarori. //Xalqso’zi, 2005 yil.
2.
O’zbekistonRespublikasiPrezidentining
«Bozorislohotlarinichuqurlashtirishvaiqtisodiyotniyanadaerkinlashtirishchora-
tadbirlarito’g’risida»giFarmoni. //Xalqso’zi, 2005 yil, 15 iyun, 1-bet.
3.
O’zbekistonRespublikasiPrezidentining
«Tadbirkorliksub’ektlarinihuquqiyhimoyaqilishtiziminiyanadatakomillashtirish chora-
tadbirlarito’g’risida»giFarmoni. //Xalqso’zi, 2005 yil, 16-iyun, 1-bet.
4.
Kelvin Seifert va Rosemary Sutton. Educational Psychology Copyright ©
342
2009 Kelvin Seifert.
5.
W.Bruse Walsh. Mark L. Savickas. Handbook of Vocational Psycnoligy.
Mahwah, New Jersey London.2005.
6.
Contemporarymodelsin vocational psychology^ Volume in Honorof
Do'stlaringiz bilan baham: |