O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi narziyeva nargiza norkuziyevna

Samuel

 

H.

 

OsipowFrederick  T.  L.  Leong  The  Ohio  State  University  Azy 

Barak.2001. 

7.

 

Bordavskaya N.V., Rean A.A. Pedagogika.-M.: Piter, 2004. 

8.

 

Professionalnaya  pedagogika.  Uchebnik  dlya  studentov.  -  M.: 

Pedagogika, 

2002. 

9.

 

Nishonova S. Komil insonni tarbiyasi: o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi 

muassasalari uchun qo’llanma. -T.: Istiqlol. 2003 

10.

 

G’ulomov S.S. va boshqalar. Axborot tizimlari va texnologiyalari. T.: 

“SHarq” nashriyot-matbaa aktsiyadorlik kompaniyasi, 2000. 

11.

 

Egamberdiev E., Xo’jamqulov H. Kichik biznes va tadbirkorlik. - T.: 

Ma’naviyat, 2003. 

12.

 

Xoshimov K. va boshqalar tahriri ostida. Pedagogika tarixi - T.: Fan, 

2001.ф 

13.

 

E. G’. G‘oziev, K. Q. Mamedov. Kasb psixoloiyasi. T.2003y. 

14.

 

N. V. Gafurova, V. L. Lyax, ye. V. Feskovai dr. 

“Psixologyaprofessionalnogo obrazovanya” 

(abirskiy fedetalnbiy universitet) SFU, 2010. 

Internet resurslari 

1.

 

www.edu.uz

 

2.

 

www.ziyonet.uz

 

3.

 

www.tuit.uz

---

 

324 

 

Mavzu: O’quvchi bilimini baholash o’qituvchi funksiyasi biri ekanligi. O’quvchi 

bilimini baholash mezoni. Bilimlarni baholashga obektiv yondashuv o’qituvchi 

faoliyatini haqqoniyligi sifatida. 

Reja: 

1.

 

O’quvfaoliyatimngpsixologikmohiyati. 

2.

 

Bilimlarmo’zlashtirisbjarayonivauningpsixologikkomponentlari. 

3.

 

O’quvchiningo’zigaxosxususiyatlarivapedagogikbaholash.Pedagogikbahoni 

ngeffektivligi. Pedagogikbaholashningijtimoiyxarakteri. 

1.

 

O’quvfaoliyatiningpsixologikmohiyati 

1997 

yildaqabulqilingan 

"TaTimto

,

g

,

risida"giqonunva 

"KadrlartayyorlashMilliydasturida" 

shaxskamolotiasosiymasalasifatidae’tirofetilgan.  PrezidentimizI.A.Karimov: 

"Iqtisodiyvasiyosiysoxalardagibarchaislohotlarimizningpirovardmaqsadiyurtimiz

d  ayashayotganbarchafuqarolamchunmunosibhayotsharoitlarinitashkilqilibberishdani 

boratdir. 

Aynanshuninguchunhamma’naviyjihatdanmukammalrivojlanganinsonmtarbiyala

sh , 

ta’limvamaorifniyuksaltirish, 

milliyuygonishg’oyasiniruyobgachiqaradiganyangiavlodnivoyaga 

yetkazishdavlatimizningengmuhimvazifalaridanbiribo’libqoladi", deganedilar. 

O’quvmaskanijamiyatningijtimoiyinstitutlaridanbiri. 

O’quvmaskanijamiyatningbuguniemas, balkikelajakkayo’naltirilganrivojinibelgilaydi. 

O’quvmaskaniningmaqsadita’limvatarbiyadir. 

O’ quvfaoliyatibushundayfaoliyatki, 

undashaxsningpsixikjarayonlarishakllanadivarivojlanadi, 

uningasosidayangifaoliyatlaryuzagakeladi. 

O’quvfaoliyatiinsonningbutunhayotidavomidanamoyonbuluvchiuzluksizjaray 

ondir. 

RuspsixologiA.N.Leontevinsonfaoliyatiningpsixikvaamaliyshakllarimavjudli 

gini, bolaongiaynano’quvfaoliyatidao’sishimta’kidlaydi. 

---

 

325 

 

D.B.Elkomnesao’quvfaoliyatmmgxususiyatlarimko’rsatib, unimohiyatiga, 

mazmunigavao’zmmamoyonbo’HshshakHgako’raijtimoiyHgimta’kidlaydi. 

O’quvfaoliyatibushundayfaoliyatki, uningnatij asidaavvaloo ’ quvchidao’ 

zgarishyuzberadi. 

Uningmahsuliturlimotivlarasosida, 

qurilganbo’lishidarkor. 

Bumotivlarbevositao’  quvchishaxsiningo’  sishivarivojlanishibilanbog’  liqbo 

’lishiker ak. 

O’quvfaoliyatita’lim, 

o’qishvao’rganishdegantushunchalarbilanbevositabog’liqdir. 

Ta’limo’ qituvchivao’quvchihamkorligidagio’ quvfaoliyati, o’ qituvchiningbilim, 

ko’nikmavamalakalarimo’ quvchilargao’rgatishjarayonidir. 

Ta’limjarayonibevositamuayyanaxborotni, 

harakatlarni, 

xulq- 

atvorningshakllarinio’zlashtirishgaqaratilgandir. 

O’qishvao’rgatishtushunchalario ’ quvfaoliyatibilanbog’liqbo’lib,  ularbilim, 

ko’mkmavamalakalamio’zlashtirishga, o’rgatishgaxizmatqiladi. 

O’quvfaoliyatiningbeshelementimavjud: 

1.0’quvmotivlari. 

2.

 

O’quvtopshiriklari. 

3.

 

O’quvharakatlari. 

4.

 

O’qituvchiningnazorati. 

5.

 

O’qituvchiningbaholashi. 

D.B .Elkoninningta’kidlashicha, 

o’ quvfaoliyatiningshakllantirilishibufaoliyatayrimkishilarbajarilishiniasta 

- 

sekinlikbilano’ 

quvchiningo’ 

zigao’qituvchiningishtirokisizmustaqilbajarishuchuno’ tkazilishidir. 

Ta’limjarayonialohidatashkiletiladiganhamdaboshqariladiganfaoliyatbo’lib, uo’ 

quvchilarningo’quvfaoliyatlarinitashkiletadivaularniboshqaradi. 

Ta’limjarayonibeshelementdaniborat: 

1.

 

Ta’limningmaqsadi - nimauchuno’qitishkerak? 

2.

 

Ta’limningmazmuni - nimagao’qitishkerak? 

---

 

326 

 

3.

 

Ta’limningmetodlari, usullarivapedagogikmuloqotyo’llari. 

4.

 

Ta’limberuvchi. 

5.

 

O’quvchi. 

Ta’limjarayoninitashkiletish: 

idealvaamaliyfaoliyatninguyokibuturinimuvaffaqiyatlitashkiletishuchunzarurbo’lga 

ntashqiolamningmuhimahamiyatlixossalarixususidagiaxborotningo’zlashtirilishi: 

faoliyatninganashubarchaturlaritarkibtopganusullarivajarayonlariningo’zlashtirili

sh 

iga; 

maqsadgamuvofiqkeladiganusullarvajarayonlarnito’g’ritanlashvafoydalanishgab

og 

’liq. 

Ta’limjarayoniningmuvaffaqiyati: 

1.

 

Motivatsiya. 

2.

 

Ma’lumotusullari. 

3.

 

Ma’lumotningtushunarliligi. 

4.

 

Xotira. 

5.

 

Ma’lumotniqo’llash. 

Ta’limvata’limjarayonidabolanirivojlanishmuammosipsixologikmarkaziymas 

alalardanbiridir. 

Ta’limvarivojlanishmuammosigadoirqatornazariyalarishlabchiqilganbo’lib, 

ulardanbiri: 

1.

 

Aqliyhatti-harakatlar, bilimlar, malakavako’nikmalarnibosqichma- 

bosqichrivojlantirishnazariyasi (P. YA.Galperin). 

P.YA.Galperinnazariyasibo’yichabilimlarnio’zlashtirishjarayonioltibosqichni 

boshidankechirib, ularga: 

1.

 

Motivatsiya. 

2.

 

Tushuntirish. 

3.

 

Moddiyformadagihatti-harakatlarnibajarish. 

---

 

327 

 

4.

 

Balandovozdahatti-harakatlarvavazifalarnibajarish. 

5.

 

Bajariladiganhatti-harakatlarniichkirejadaovozchiqarmaybaj arish. 

6.

 

Faoliyatnifikranbajarishkiradi. 

Ushbu nazariyada ta’limning uchta asosiy turlari ajratiladi: 

-

 

birinchi turda - hatti-harakatlarni 

o’zlashtirish 

xatolar 

bilan 

kechadi, 

berilayotganmaterial

 

yetarlidarajadaanglanilmaydi, 

ta’limoluvchita’limningaslmohiyatinitushunib 

yetmaydi; 

-

 

ikkinchiturda 

- 

materialninisbatandadilvato’latushunilishivamaterialbilanbog’liqtushunchalarniajra 

tili shibilanxarakterlanadi; 

-

 

uchinchitur 

- 

tez, 

samaradorvabexatohatti- 

harakatlarnio’ zlashtirilishinita’minlabberadi. 

V.V.Davidovnazariyasi. 

Ushbunazariyakichikmaktabyoshidagio’quvchilarniilmiytushunchalarnio’zlashtir

ili 

shinitarg’ibqiladi. 

Bundao’ 

quvchilartomonidanta’limjarayonidanazariytushunchalartiziminio’ 

zlashtiri 

lishilozimbo’lib, 

buo’zo’rnidaxususiydanumumiybilimlargao’tilishnita’minlaydi. 

Qatornazariyalarmuammolita’limbilanbog’liqbo’lib, 

L.V.ZankovvaA.M.Matyushkintomonidanolibborilgantadqiqotlarta’limdamuam

mo 

lidarslarnitashkiletishgaqaratilgandir. 

Ta’limningpsixolikasoslarimuammosiko’pginamasalalarniqamraboladi. 

Ta’limningmuvaffaqiyatibirqatorpsixologikomillargabog’liqbo’ladi. 

Avvaloo ’ quvchiningo’ qishgabo’lganmunosabatigato ’xtaylik. 

Bumunosabatdiqqatda, his-tuyg’ularda, qiziqishlarvairodada, shuningdek, 

shaxsningtutganyo’lidanamoyonbo ’ladi. 

---

 

328 

 

Ta’limjarayoniavvaloo’ quvchilardiqqatiniyo’lgasolishnitalabetadi. 

Darslardako’rgazmaliqurollardan, 

texnikvaEXMvositalaridanfoydalanishta’limoluvchidaixtiyorsizdiqqatniyuzagak

elt 

iradi. 

Ta’limjarayonidata’limberuvchiningvazifasidarsdaishlashxolatiniyuzagakeltirish

gi naemas, 

balkio’quvchilarningdarsdao’tiladiganmaterialiniidroketishgatayyorturishlariniku

z atishhamdir. 

Darsjarayonidao’ quvchilarningdiqqatio’zgaribturadi. 

O’qitishjarayonidabuqonuniyatlarninazardatutishvao 

’ 

quvchilardiqqatinimaterialnin gasosiyjihatlarigajalbetishhamdaularnitakrorlashkerak. 

Ta’limjarayoniningsamaradorligiko ’pjihatdano’ qituvchitomonidanberiladigan 

ko’rsatmalargahambog’liq. 

O’qituvchiningrolishundaniboratki, 

uo’quvchilargategishliustanovkanihosilqilishi, 

nimanivaqtincha, 

nimaniumrbodesdaolibqolishikerakligini, 

nimanibutunlayesdaolibqolmasdan, 

faqattushunibolishkifoyaqilishini, 

nimaniso’zma-so’zesdaolibqolishni, 

nimaningma’nosinio’zso’zlaribilanaytibberishuchunesdaolibqolishzarurliginiko’r

sa  tibo’tishilozim.  Kuzatishlarko’rsatadiki,  bundayko’rsatmalarberilmaganda,  o’ 

quvchilardako’pinchanoto ’g’ritasavvurlarvuj udgakeladi. 

O’qitishningemotsionalligita’limningmuvaffaqiyatliliginita’minlovchiomillar 

danbiridir. 

Ta’limberishjarayoniemotsionaljarayon. 

Agaro’quvchilargaberilayotganaxborotulardahechqandayhis-tuyg’uuyg’otmasa, 

unio’quvchilaryaxshilabesdaolibqolmaydilar. Gapo’quvchilarningpsixikxolatlari, 

ya’niularningmuayyanbirpaytdagikechinmalarihaqidahamborishikerak, albatta. 

Ulardagiquvonchli, 

optimistiqkayfiyato ’ quvfaoliyatinijudasamaraliqiladi. 

O’quvchilaremotsionalruhdagimaterialnidurustroqo’zlashtiriboladilar. 

O’tkazilgantajribalaro’quvchilarhechqandayhis- tuyg 

’uuyg’otmaydiganmaterialgaqaraganda, 

emotsionalruhdagimaterialniyaxshiroqeslabqolishlariniko’rsatadi. 

---

 

329 

 

O’qituvchio’ quvjarayoniningemotsionaltomonihaqidag’amxo’rlikqilishikerak. 

Bumuammojudamuhimahamiyatgaega. 

Chunki, 

birinchidan, 

ta’limningmazmuninihoyatdamurakkablashib,  xajmiesag’oyatkattalashibketgan. 

Uningmuvaffaqiyatlio’  zlashtirilishigaerishishuchuno’  quvchilarningo’  quvfaoliyatin 

ikuchaytirishilozim. 

Ijobiytuyg’ularo’quvmehnatiningsamaradorligigakuchlita’siretadi. 

Hafsalabilanbajarilganbeg’arazmunozarapaydobo’ladi, 

bahslashiladi, 

befarqqaraganyokiundanhambeshbattar, 

salbiymunosabatdabo’lishganishgaesahechqandayxafsalabo’lmaydi. 

Jamiyatimizdagimehnat 

- 

ijod, 

quvonchmanbai. 

O’quvmaskanio’ quvchilaridao’ quvmehnatigaijodiymunosabatuyg’otib, 

mehnatningxaqiqiyijodga, quvonchmanbaigaaylanishigako’maklashishikerak. 

Kadimdagreklarjudaajoyibiboraniqo’llaydilar: 

"O’quvchi 

- 

to ’ldirilibturilishikerakbo ’lganidi shemas, 

balkiyoqibturilishilozimbo’lganmash’aldir". Bufikrningtagidachuqurma’nobor. 

Zero, 

o’qituvchibizyuqoridata’kidlabo’tganta’limmetodlarimuammolita’lim, 

qismanizlanishmetodivatadqiqotmetodlaridankengqo’llanishikerak. 

Ta’limjarayoninibugungikundagiasosiytalablaridanbirierkinfikrlovchi, 

mustaqiltafakkurgaegabo’ lganshaxsnishakllantirishbo ’lib, 

yuqoridaaytibo’tganmetodlardanfoydalanishuchqunlardankattamash’allarpaydob

o’ lishinita’minlabberadi. 

Ma’lumki, 

psixologiyadaqiziqishningikkiturio’quvchilarningta’limjarayonidaaniqlanadi. 

Birinchisi, 

bevositaqiziqish, 

ikkinchisibilvositaqiziqish. 

Harbiro’ qituvchio’ zo ’ 

quvchilaridao’zfaniganisbatanbilvositaqiziqishnitarkibtoptiri shgaharakatqiladi. 

qiziqishlarorqalio’ quvchilardata’limgaaktivmunosabatnamoyonbo’ladi. 

Psixologiyadaqiziqish 

- 

bushaxsningo’ziuchunqimmatliyokiyoqimlibo’lganmuayyannarsayokihodisalarg

---

 

330 

 

a munosabatidir. 

Qizikishlarshaxsningmuhimvaindividualxususiyatlaridanbiribo’libhisoblanadi. 

Qiziqishlaro’ quvchilarhayotidakattarolo’ynaydi. 

Ularo’ quvfaoliyatinifaollashtiruvchiasosiyturtkilar 

- 

motivlaridir. 

Qiziqishlarta’limmaskanlario’quvchisigafanasoslarinidurustroqo’zlashtiribolishla

ri  ga,  aqliyqobiliyatlarningo’sishiga,  bilimdoirasiningkengayishigaimkonberadi. 

O’qituvchilarningvazifasio’quvchinidastlabqiziqtiribqolganishningo’zibilanshug’ul 

lanishgamajburqilishemas, balkiundagiqiziqishlarnichuqurlashtirishvakengaytirish, 

ta’sirchanqilish, 

qiziqishlariningmarkazigaaylanibqolganfaoliyatbilanshug’ullanishistagiga, 

mayligaaylantirishdir. 

O’quvchilarningmuayyanmaqsadniko’zlabishtutishida, 

qiyinchiliklarni 

yengaolishida, 

ishdanchalg’itadigannarsalarbilanshug’ullanishdano’zinitiyaolishida, 

undao’ qishgaishtiyoqtarkibtoptirishdanamoyonbo 

’ladiganirodata’limjarayonidaalo 

hidaahamiyatkasbetadi. 

Umumiypsixologiyakursidanma’lumki, 

irodabushaxsningo’zoldigaqo’yganmaqsadininganiqligi, 

uniamalgaoshirishuchunintilishi, 

maqsadyo’lidama’lumbirqarorgakelishtezligivaunio’zvaqtidaijroetishibilanbelgil

an 

adigansifatidir. 

Ta’limjarayonidao’ quvmaterialigabo’ 

lgandiqqatningbarqarorbo’lishidairodaviyzur berishningahamiyatinihoyatdakattadir. 

Ta’limdairodao’ 

quvchidao’quvmaskanivauydao’tkaziladiganmashg’ulotlargatayyo 

rturishdanamoyonbo’ladi. 

O’quvmaterialinio’rganish 

- 

eslabqolishvao’quvchiningirodaviyzo’rberishganigabog’liq. 

---

 

331 

 

Irodao’quvchilarningfikrlashfaoliyatlarida - masalani yechishga, 

qo’yilgansavolgajavobtopishgavahokazolargaintilishidanamoyonbo’ ladi. 

Ularo’ quvchilardako’nikmavamalakalarnihosilqilishdahamtarkibtopadi. 

Psixologlarolibborgantadqiqotlardao’quvchilartomonidanberilganmaterialnin go’ 

zlashtirilishiko ’pj ihatdanirodaningtarbiyalanishigabog’ liqdir. 

Irodaviyaktivlikta’limningzarurshartidir. 

Ta’limmuassasasidagita’limjarayoniningo’zio’quvchilardanirodaviyo’stirishomil

la  ridanbiridir.  Bundao’quvchilarningkundalikrejimi,  o’qishvaokilonadamolishnibir- 

biribilanto’g’ rialmashtiribturishkattarolo’ynaydi. 

Ta’limjarayonidabilishjarayonlarinishakllantirishgaalohidae’tiborberishlozim. 

Zerobilishjarayonlarijudamurakkabfaoliyatbo’lib, 

undajonlimushohadadanabstrakttafakkurga, 

abstrakttafakkurdanamaliyotgao’tiladi, 

anashundanso’ngob’ektivhaqiqatbilibolinadi. 

Binobarin, 

bizbirinchinavbatdako’ribchiqishimizlozimbo ’lgannarsao’ 

quvmateraliniidrokqilish jarayonidir. 

Umumiypsixologiyakursidanma’lumki, 

idrokbunarsavahodisalarnisezgiorganlarigata’siretishinatijasidaularningkishipsixi

k asidayaxlitobrazinipaydobo’lishibo ’lib, 

idroketishjarayonita’limdaturliformalardao’ qituvchiningog’zakixikoyaqilishida, 

suxbato’tkazishda, 

leksiyao’qishida, 

ko’rgazmaliqurollarko’rsatish, 

ekskursiyalaro’tkazish, 

axborotvapedagogiktexnologiyalaridanfoydalanish, 

o’ quvchiningo’ zigadarsliklarhamdaboshqaqo’llanmalarnio’ 

qitishtarzidao’tishimum kin. 

Shunialohidata’kidlashlozimki, 

idroknitarkibtoptirishdao’quvchilarningyoshxususiyatlarinihisobgaolishnihoyatd

a muhimdir. 

Chunki, 

fazoni, 

vaqtnivaharakatlarniidroketishdahamyoshxususiyatlardaturlifarqlarmavjudbo’lad

i. 

Ta’limolishjarayoniinsondagimotivlarbilanbevositabog’liqbo’lib, uningmohiyati

 

- 

insonxulq-atvoriningichkibarqarorligi, 

---

 

332 

 

harakatgaundovchitushunchadaifodalanadi. 

Motivatsiyaesaxulq- 

atvornipsixologikvafiziologikboshqarishningdinamikjarayonibo’lib, ungatashabbus,

 

yo’nalganliktashkilotchilik, 

qo’llab-quvvatlashkiradi. 

Ta’limjarayonidao’qishmotivlari 

"nimauchun?", 

"nimaga?", 

"qandaymaqsadbilan?" kabisavollarasosidayuzagakeladi. Motivlarbirinchidan, o’ 

quvfaoliyatigaundasa, 

ikkinchidan, 

maqsadgaerishishuchunzaruryo’lvausullartanlashgayordamberadi. 

O’quvfaoliyatidao’ quvmotivlaro’ quvchilartomonidantanlanib, 

ularo’quvchiningmaqsadi, qiziqishi, kelajakrejalaribilanbevositabog’liqbo’ladi. 

YOshxususiyatlaridankelibchiqqanxoldao ’ quvmotivlariturliyoshdavrlaridaturlicha 

bo’ladi. 

2.

 

Bilimlarnio’zlashtirishjarayonivauningpsixologikkomponentlari. 

Ta’limjarayoniningnatijasio’ zlashtirish, 

ichkivatashqifaoliyatnimaqsadgamuvofiqravishdao’zgartirishdir. 

Ta’limbirodamningboshqasigabilimvako’nikmalarberishidir. 

Bilim, 

ko’nikmavamalakalarta’limjarayoniningnatijasidir. 

Bilimlarnio’ 

zlashtirishjarayonimuammosiP.YA.GalperinvaN.F. 

Talizinatomonidan o’rganilgan. 

Ularaqliyhatti-harakatlarnibosqichma- 

bosqichshakllantirishnazariyasiniishlabchiqqanlar. 

Mualliflaraqliyhatti- 

harakatlarnimoddiyxoldatashqinutqyordamidahamdaaqliyshaklda, 

fikrdanamoyonbo’lishiniizohlabberdilar. 

Aqliyhatti- 

harakatlarningbirinchibosqichirasm, 

sxema, 

diagrammavashartlibelgilartarzidauzifodasinitopadi. 

Aqliyhatti- 

harakatlarningikkinchibosqichiko’rgazmalardanolgantasavvurlarito’g’risidao’qu

vc hilarningovozchiqarib, 

fikryuritishidaniboratdir. 

Uchinchibosqichesa, 

sub’ektongidatasavvur,  tushuncha,  qonuniyat,  xossa,  xususiyat,  operatsiya, 

usultariqasidanamoyonbo’ladi. 

Ma’lumki, 

o’ 

---

 

333 

 

quvchilargataqlifetiladiganaxborotlaraqlbovarqilmaydigandarajadatezlikbilanko’ 

payibbormokda. 

Shuningdek, 

ularningjudatezeskiribqolib, 

yangilashnitaqozoetishihamo’z-o’zidanma’lumbo’lmoqda. 

To’rtinchibosqichdabajarilganhatti- harakatlarichkirejadaovozchiqarilmaybaj 

ariladi. 

Beshinchibosqichdaesafaoliyatnifikranbajarishgao’tiladi. 

Bundanravshanko’rinibturibdiki, 

materialniasosanyodlabolishvaxotiradasaqlabqolishgaasoslanadiganta’limxozirgital 

ablargaqismanjavobbermokda. 

O’quvchilargahamishayangilanibturadiganaxborotnimustaqilravishdao’zlashtirib

bo 

rishgavao’qishnibitiribketganidankeyin, 

kishigajadalsur’atlarbilano’ sibborayotganfan- 

texnikataraqqiyotidanorqadaqolibketmaslikimkoniyatiniberadiganqobiliyatlartara

q  qiyotiniberuvchitafakkursifatlarinitarkibtoptirishimuammosibirinchiuringachikibbo 

rmokda. Ta’limj arayonidao’ zlashtirishningmuvaffaqiyatiquyidagilargabog’liq: 

1.

 

Ta’limmazmuniga. 

2.

 

O’quvrej alari, dasturlari, dasrliklarvao ’ quvqo’ 

llanmalariningmavjudligiga; 

3.

 

Ta’limmetodikalarinitakomillashganligi; 

4.

 

O’qituvchimahoratiga; 

5.

 

O’quvchiningindividualpsixologikxususiyatlari. Tadqiqotlarshuniko’rsatadiki, 

turliindividualtipologikxususiyatlargaegao’ 

quvchilaruchunta’limningyagonaqulay, optimalsharoitlariniyaratishmumkinemas. 

Ammoo’zlashtirishningsamaradorliginioshirishdamuammolita’lim, 

noan’anaviyta’limusullarinikullashmuhimahamiyatgaegadir. 

Ta’limoluvchilarningta’limfaoliyatigako’rata’limningquyidagichametodlariajr 

atiladi: 

1.

 

Tushuntiruv-ko’rsatmalilikmetodi - bumetodreproduktivmetodbo’lib, 

---

 

334 

 

undafaoliyato’ qituvchitomonidanolibboriladi. 

O’quvchilarta’limj arayonidabilimoladilar, tanishadilar. 

Bumetodjudakengtarkalganmetodlardanbiribo’lib, 

unitakomillashtirilganusullarimavjud, bu - programmalashtirilganta’limdir. 

2.

 

Reproduktivmetoddao’ quvchifaoliyatko’rsatib, 

undao’ quvchigaberilayotganbilimniqaytaxotiradatiklab, 

olinganbilimninusxasifatidaqabulqiladi. 

3.

 

Muammolita’limmetodi - o’qituvchitomonidantashkiletilib, 

uproduktivxaraktergaegadir. 

Ushbumetodorqalio’quvchibilimvamalakalarinishakllantiradi. 

Ushbumetodningtakomillashtirishyo’llaridanbiriishchano’yinlarnitashkiletishdan

ib 

oratdir. 

4.

 

Qismanizlanishmetodi. 

O’qituvchinazoratiostidatashkiletiladiganmetodbo’lib, 

uproduktivxaraktergaega, 

bundao’ quvchiij odqiladi. 

5.

 

Tadqiqotmetodi. 

O’qituvchiilmyordamisiztashkiletiladiganta’limmetodibo’lib, 

uo’ 

quvchiningmustaqilizlanishi, 

fikrlashivabilimlartransformatsiyasinitalabetadi. 

Ta’limjarayonitashkiletishningo’zigaxosmetodlaridanbiriishchano’yinlardir. 

Ishchano’yinlarmunosabatlarsistemasinimodellashtirish, 

faoliyatxarakteristikasinitashkiletishgayordamberadi. 

O’quvchilardamantiqiytafakkurnirivojlantirishuchunfikrlashxususiyatlarinisha 

kllantirishzarur. 

Fikrlashoperatsiyalariasosidadarsjarayonifaollashtiriladi. 

Buo’qituvchining: «Nimauchun?», «Qandaymaqsadda?», «Sabablariqanday?», 

«Natijanimauchunshundaybo’ ldi?» 

singarisavollarningmuhokamasiorqaliamalgaoshirilishimumkin. 

O’qituvchilarnievristik, 

muammolivaziyatlargatortish, 

tanqid, 

---

 

335 

 

gumonholatlarinimuhokamaqilish, 

ulardagimuammolarnimustaqilxoldatopishvaularni 

yechishuchuno’zloyixalarinituzishvahimoyaqilisho’quvchilartafakkuriningma’no

d orvaunumdorbo’ lishigaxizmatqiladi. 

Demokratikj amiyatdabolalar, 

umumanharbirinsonerkinfikrlaydiganetibtarbiyalanadi. 

Agarbolalarerkinfikrlashnio’rganmasa, 

berilganta’limsamarasipastbo’lishimukarrar. Albatta, bilimkerak, ammo, 

bilimo’zyo’liga. Mustaqilfikrlashhamkattaboylik. 

O’quvfaoliyatiniboshqarish Boshqaruvbushundayyo’naltiruvchikuchki, 

uinsonlardagiijodiypotensialimkoniyatlarinioladigansharoitlarniyuzagachiqarishni 

maqsadqilibqo’yadi. 

Shundayekan, 

o’qituvchiningta’lim- 

tarbiyajarayoninito’g’rivaokilonaboshqaraolishio’quvchishaxsikamolotidanihoya

td akattadir. 

Faoliyatdankutiladigannatij apsixologiyadamaqsaddeyiladi. 

O’quvjarayoniningboshqarilishiikkitaasosiymaqsadniko’zdatutadi. Ulardanbirinchisi,

 

o’ quvjarayoninito’g’ritashkiletaolish, 

ikkinchisiesao’quvchilarningshaxsiyqiziqishvaehtiyojlariniqondirishdir. 

Anashumaqsadlarboshqarishningvazifalarinibelgilabberadi. 

Demak, 

o’ quvjarayoniniboshqarishning: 

-

 

birinchivazifasitashkiliybo’lib,  o’ 

quvchilarningta’limvatarbiyasibo ’yichaijtimoiybuyurtmalarni qondirish; 

-

 

ikkinchivazifasi 

- 

bevositao’ 

quvchiningqiziqishvatalablariniqondirishgayo’naltirilganholatdagiijtimoi 

yvazifadir.  Shuningdek,  buvazifao’quvchilarningko’tarinkilik,  yaxshikayfiyatvao’ 

quvjarayonidagiishchanlikniyuzagakeltirishnihamuzichigaoladi. Afsuski, 

ko’pyillardavomidaboshqarishninganashuijtimoiyvazifasigajudakame’tiborberilg

an 

Boshqaruvningikkinchivazifasibuijtimoiy-psixologikdir. 

---

 

336 

 

Buvazifao ’ quvchilardasamaralifaoliyatuchunzarurbo’ lganijtimoiy- 

psixologikxolatvaxususiyatlarnirivojlantirishgaqaratilgandir. 

Buxolatvaxususiyatlaro’ quvchilarnio’ zarojipslashtirish, nazorat, uz- 

o’ziniboshqarish, shuningdek, mustaqilta’limolishlarinirivojlantirishdaniboratdir. 

O’quvjarayoniniboshqarishuchunquyidagitarkibiyqismlarniegallashlarilozim: 

1.

 

Berilgano’quvtopshirigini yechishuchunvositalartanlash. 

2.

 

Topshiriqlarni yechishjarayonidao’z-o’zininazoratqilish. 

3.

 

O’zlashtirilganbilimlar, malakalar, ko’nikmalarsifatinibaholash. 

4.

 

O’quvtopshiriklarinibajarilganliginitekshirish. 

5.

 

O’zoldigamaqsadkuyaolish. 

6.

 

Turlibelgilarbilanpredmetningichkimunosabatlarimuvofiqliginikuraolish. 

O’qitishningikkitausulimavjud. 

Birian’anviyo’qitishusuli 

- 

bundao’qituvchimuammonibelgilaydi, 

vazifalarnianiqlanaydivamuammoni 

yechibberadi.  O’quvchiesamasalani yechishyo’llarinieslabqoladivauni 

yechishnimashqqiladi. Bundao’ quvchilardareproduktivtafakkurshakllanadi. 

Rivojlantiruvchita’limo’  qitishningmuammoliusulidao’  qituvchio’  quvchilarnin 

gbilishj arayonlariniboshqaradi, 

unitashkiletadivanazoratqiladi. 

O’quvchiesamuammonitushunadi.  Uni  yechishyo’llarinikidiradivauni  yechadi. 

Bundayxollardao’quvchitafakkuriningmaxsuldorligioshadivauningmustaqilligirivoj 

lanadi. 

O’quvchiningo’qishgabo’lganqiziqishinirivoj lantirishuchuno’qituvchiquyidag 

iqoidalargatayanishilozim: 

1.

 

O’quvjarayoninishundaytashkiletishlozimki, 

bundao’quvchifaolharakatqilishi, mustaqilizlanishi, yangibilimlarnio 

’zikashfetishivamuammolixarakterdagimasalalarni yechishuchunsharoitizlashikerak. 

2. 

O’quvchilargabirxilo’ 

qitishusullarivabirturdagima’lumotlarniberishdanqochishkera k. 

3. 

---

 

337 

 

O’rgatilayotganfanganisbatanqiziqishningnamoyonbo’lishiuchunaynishufanyoki

bil im, o’quvchiningo’ziuchunqanchalikahamiyatlivamuhimekanliginibilishikerak. 

4. 

YAngimaterialqanchalaro’quvchitomonidanavvalo’zlashtirilganbilimlarbilanbog

’li qbo’lsa, uo’ quvchiuchunshunchalikqiziqarlibo’ ladi. 

2.

 

Xaddanziyodqiyinmaterialo’quvchidaqiziqishuyg’otmaydi. 

Berilayotganbilimlaro’ quvchiningkuchi yetadigandarajadabo ’lishilozim. 

O’qituvchio’rganilayotganmavzuyokibiliminingahamiyatiniko’rsatish, 

o’quvchiningo’quvfaolliginioshirishuchunqiziqarlimisollar, 

aqliyo’yinlardankengfoydalanishilozim. 

Lekin, 

ta’limdagiharbirberiladiganbilimyorqin, 

qiziqarlibo’lavermaydi, 

shuninguchuno’quvchilardairoda, 

qat’iylik, 

mehnatsevarlikkabihislatlarningkamoltoptirilishinihoyatdazarurdir. 

Anashuhislatlaro ’ quvchiningkelgusidao’z-o’ zininazoratqilishga, 

o’z- 

o’zinibaholashgavamustaqil ta’lim olishga asos bo’lish kerak. 

3.O’quvchibiliminibaholashningreytingtizimi. 

Oliy o’quv yurtlaridagi ta'lim-tarbiya jarayonini takomillashtirish: 

o’quvchilarning yuqori darajadagi bilimlariga ega bo’lishi hamda o’zlashtirishning 

muvaffaqiyatli  bo’lishini  ta'minlaydigan  tadbirlardan  biri  o’quvchilar  bilimini 

nazorat qilish va baxolashning reyting tizimini joriy qilishdir. 

Xozirgi  kunda  oliy  o’quv  yurtlaridagi  ta'lim  olish  jarayonida  o’quvchilarning 

o’zlatirishi  va  bilimini  nazorat  qilish  hamda  baxolashning  reyting  tizimini  joriy 

qilishning  asosiy  maqsadi  o’quvchilarning  tanlagan  soxalari,  shuningdek  ijtimoiy  va 

psixologik-pedagogik  o’quv  fanlaridan  har  taraflama  mukammal,  chuqur  bilimlarga 

ega bo’lishlariga erishish va ularni mustaqil, ijodiy fikrlay olish qobiliyatlarini yanada 

taraqqiy  ettirishdan  iboratdir.  O’quvchilarning  o’zlashtirish  va  bilimini  nazorat 

qilishning  reyting  tizimini  joriy  qilishning  ahamiyati  yana  shundan  iboratki,  u  ijobiy 

motivatsiya  hosil  qiladi,  o’qishda  muvaffaqiyatga  erishish  uchun  intilish,  o’quv 

faoliyati bilan muntazam shug’ullanib borishga moyillik kelib chiqadi. 

---

 

338 

 

Bularga  erishishning  eng  qulay  yo’llaridan  biri  o’quv  jarayoniga  o’quvchilar 

o’zlashtirishini  nazorat  qilish  va  baxolashning  reyting  sistemasini  joriy  qilinishidir. 

Reyting» 

inglizchaso’zbo’lib, 

«baho», 

individual 

koiffitsientdeganma'nonianglatadi. 

Shu 

paytgachaamaliyfaoliyatdako’proq 

«siyosiyarboblarreytingi» 

tushunchasiniuchratganmiz. 

Lekinoxirgipaytlardaturlioliyo’quvyurtlaridao’quvchilaruzlashtirishininazoratqili

shni 

ngreytingsistemasijoriyqilinishibilan 

«o’quvchilarreytingi» 

termini 

ham 

kundalikhayotimizgakengmiqyosdakiribkelmoqda. 

Talabbiliminireytingsistemasibo’yichabaxolashgoyasio’quvchilaro’quvishlarini 

ngbarchaturlarinibaxolashasosidato’plaganballarmiqdoriesaxarbiro’quvchiningo’qish 

daerishganyutuqvamuvofaqiyatlariniyaqqoltaqqoslashimkoniniberadi. 

O’znatijalariniboshqao’quvchilarqo’lgakiritganballarmiqdoribilandoimiysolishtiribbor 

ishorqalio’quvchio’ ztayyorgarlikdarajasinikuzatibboradi. 

Kerakbo’ lgantaqdirdao’ zlashtirishtezliginioshirishuchunimkonyaratadi. 

Bundao’quvguruhidagiharbiro’quvchio’ziningo  ’qishdagiyutuqlarigamuvofiqkel 

adigantartibraqaminioladi. 

O’quvchilarningj  amireytingio’  zlashtirishtaxtasiyokiekranigayozibqo’yiladi.  Bu 

esao’quvchilargao’zlashtirishnatijalarinitaqqoslabborishimkoniniyaratib, 

ularfaolliginioshiradi, bir-biridano’ sibborishimkoniyatiniyaratadi. Bir- 

biridano’sibketishiuchunharakatqilishgaundaydi, 

o’qishfaoliyatidayuqorinatijalargaerishishiorqalio’zxurmativaqadrinioshirishgayo

r 

damberadi. 

Xozirgidavrdao’quvchilaro’zlashtirishilozimbo’lganilmiyaxborotoqimito’xtovsi 

zo’sibbormoqda. 

Shu 

munosabatbilano ’quvjarayoninitashkilqilishnitakomillashtirishningshundayyo’ 

llari niizlabtopishtalabqilinadiki, 

bundao’quvchio’zqobiliyatvaimkoniyatlarinimaksimaldarajadarivojlantirishgaint

ilsin 

---

 

339 

 

hamdabilimlarinimustahkamegallashuchunborkuchlariniishgasolsin. 

O’quvchilarnio’zlashtirishinibaholashningreytingsistemasiniqo’llash  - 

tajribalarningko’rsatishicha, 

bundamutaxassislartayyorlashdaanchayuqoridarajagaerishishmumkin. 

Shuningdeko’zlashtirishninazoratqilishningyangiturlarinijoriyetishnidolzarbligimut 

axassislartayyorlashningko’pbosqichlisistemasigao’tishibilan ham bo’glangan 

(bakalavr, 

magistr). 

Ta'limningbirbosqichidanikkinchisigao’tkazishattestatsiyayokikonkursasosidaam

al gaoshiriladi. 

O’quvchilarningo’quvreytinggiattestatsiyasistemasidaob'ektivko’rsatkichbo’libxi

zmat 

qilishimumkin. 

Reytingsistemasiniqo’llashtajribalarningko’rsatishichabusistemao’quvchilaro’qu

vfaol iyatisifatigaijobiyta' sirko ’ rsatadi. 

Bundaxalqiluvchiomillarsifatidaquyidagilarniko’rsatibo’tishmumkin. 

-

 

semestrdavomidao’quvchilarniishlabborishgaundash; 

-

 

o’quvchilarnio’quvmaterialiustidamustaqilishlashroliniko’tarish; 

-

 

ta'limdamusobaqalashielementlarinikiritish; 

-

 

o’quvchilarningo’qishdamuvoffaqiyatlargaerishishgabo’lganijobiymativatsiyala

rni uyg’otish. 

Nazoratkilishningreytingsistemasinikullasho’quvchilaruzlashtirishinibaxolashd 

atasodifiyomillarrolinianchapasaytiradi, 

chunkimuayyan, 

ukuvfanibuyichabaxoo’quvchilartomonidansemestryokiukuvyilidavomidatuplaga

num 

umiyballarmikdorigakarabaniklanadi. 

Bilimlarninazoratqilishningreytingsistemasio’quvjarayoniniaxborotjixatdant 

a'minlanishigayuqoritalablarqo’yadi. 

O’quvchilarbilanmuallimlaro’rtasidagio’zaromunosabatlarxaqiqiyhamkorlikasosi

dak 

---

 

340 

 

o’riladi. 

O’quvchilaro’zlashtirishivabilimlarinibaxolashningreytingsistemasijoriyqilinish 

iningasosiymaqsadi 

- 

oliyo’quvyurtlaridagita'limolishjarayonidao’quvchilarningtanlagansohalarihamda

ijtim oiypsixologikpedagogiko’quvfanlaridanchuqur, 

hartaraflamamukammalbilimlargaegabo’lishinitashkilqilishvaularningijodiyfikrla

s 

hqobiliyatlarinirivojlantirishdir. 

Oliyo’ quvyurtlaridata'limolishdavomidao’quvchilaro ’quvfaoliyatiningbirqanch 

aturlaribilanshug’ullanadilar, 

o’quvchilarningo’ 

zlashtirishiniaksettiruvchireytingsistemasibo 

’yichabaxolashningo ’ zi gaxostomonishundaniboratki, 

bundao’quvchilargao’quvfaoliyatiningdeyarlibarchaturlarixisobgaolinganholdaya

kuni 

ybahoqo’yiladi. 

Bu 

bahoanchaob'ektivbo’libhisoblanadi. 

Chunkio’quvchifaqatgina u yokibusessiyadatopshirganimtixonnatijalarigaqarabemas, 

balkiuningsemestryokiyildavomidaqandayishlaganivaturliko’rsatkichlarbo’yichat

o’ 

plaganballarimiqdorigaqarabbelgilanadi. 

Reytingtizimiasosidao’quvchilarbilimlarinibaxolashuchuno’quvmashgulotlarinib

axola 

sh, 

bevositabaxolashyokinazoratqilaolishimizkerakbo’lganbirnechaturlariniasosiyko’

rs 

atkichlarsifatidaolishimizmumkin. 

1.

 

O’quvchiningma'ruzalardagifaolligi. 

2.

 

Amaliymashgulotlar. 

3.

 

Laboratoriyamashg’ulotlari. 

4.

 

Kollokvium. 

5.

 

Referatishlariyokidokladtayyorlash. 

---

 

341 

 

6.

 

Test. 

7.

 

Suxbat. 

8.

 

Uygavazifa. 

9.

 

Nazoratishi. 

10.Ijodiyizlanish. 

11.Yozmaishvaboshqalar. 

Bukuo ’ satkichlarqatorigayanadavomat, 

o’quvchiningbajaradiganmustaqilishlarihamdao’quvchirilmiyanjumanlarida, 

fanolimpiadalarida, 

to ’ garakishlaridaishtiroketishikabiqo ’ shimcha 

ko ’ rsatkichlarnihamkiritishmumkin. 

Reytingtizimidagiasosiyko’rsatkichlargao’quvchiningma'ruzalardagifaolliginiha

moliis higasabab (xozirgidavrta'limningasosiyvazifasi - o’quvchilardamustaqil, 

ijodiyfikrlashmalakalarini aqllantirishdaniborat. 

Nazorat savollari: 

1.

 

O’quvchi bilimini baholashda pedagogningo’rni. 

2.

 

O’quvchibiliminibaholashdareytingtizimi . 

3.

 

Pedagogikbaholashningijtimoiyxarakteri. 

4.

 

O’quvchilrnibaxolashdapsixologikyondashuv. 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. 

1.

 

O’zbekistonRespublikasiPrezidentining 

«Axborottexnologiyalarisohasidakadrlartayyorlashtiziminitakomillashtirishto’g 

’risida»giQarori. //Xalqso’zi, 2005 yil. 

2.

 

O’zbekistonRespublikasiPrezidentining 

«Bozorislohotlarinichuqurlashtirishvaiqtisodiyotniyanadaerkinlashtirishchora- 

tadbirlarito’g’risida»giFarmoni. //Xalqso’zi, 2005 yil, 15 iyun, 1-bet. 

3.

 

O’zbekistonRespublikasiPrezidentining 

«Tadbirkorliksub’ektlarinihuquqiyhimoyaqilishtiziminiyanadatakomillashtirish chora-

tadbirlarito’g’risida»giFarmoni. //Xalqso’zi, 2005 yil, 16-iyun, 1-bet. 

4.

 

Kelvin Seifert va Rosemary Sutton. Educational Psychology Copyright © 

---

 

342 

 

2009 Kelvin Seifert. 

5.

 

W.Bruse Walsh. Mark L. Savickas. Handbook of Vocational Psycnoligy. 

Mahwah, New Jersey London.2005. 

6.

 

Contemporarymodelsin vocational psychology^ Volume in Honorof