O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakul‘teti



Download 1,63 Mb.
Pdf ko'rish
bet67/293
Sana24.08.2021
Hajmi1,63 Mb.
#155158
1   ...   63   64   65   66   67   68   69   70   ...   293
Bog'liq
sotsiologiya fanidan izohli lugat

Formal  operatsiya  bosqichi  —  Piaje  nazariyasiga  ko‗ra,  kognitiv 
taraqqiyot bosqichi bo‗lib, unda bola mavhum tushunchalar bilan ishlash va 
taxminlar tuzish layoqatiga ega bo‗ladi. 
Forobiy Abu Nasr (taxallusi; asl ism-sharifi Abu Nasr Ibn Muhaimad 
Ibn  Uzlug‗  Tarxon  Forobiy  (873,  Forob  —  950,  Damashq)  —  o‗rta  asrlar 
musulmon Sharqining mashhur mutafakkiri, qadimgi yunon falsafasining eng 
yirik davomchisi va targ‗ibotchisi. qad. yunon ilm-fanining bilimdoni sifatida 
Aristoteliing ―Metafizika‖, ―Fizika‖, ―Meteorologiya‖ va mantiq sohasiga oid 
kitoblariga,  Ptolemey,  Aleksandr  Afrodeziyskiy  va  b.larning  axloq-odob, 
psixologiya,  tabiiy  fanlar  bo‗yicha  yaratgan  ilmiy  risolalariga  sharhlar 
yozgan.  (―Ikki  faylasuf  —  Arastu  va  Galenning  barcha  fikrlari  to‗g‗risida 
kitob‖,  ―Arastu  va  Galen  o‗rtasida  vositachilik‖  va  b.)  Ayniqsa,  uning 
Aristotel  fal.sini  talqin  etishdagi  va  mantiq  sohasidagi  ishlari  shuhrat 
qozonib,  F.ning  ―Al-muallimi  soniy‖  (―ekkinchi  muallim‖)  va  ―Sharq 
Aristoteli‖  kabi  nomlarga  sazovor  bo‗ldi.  Shuningdek,  F.  ilm-fanning  turli 
sohalariga  taalluqli  original  asarlar  muallifi.  Birinchilardan  bo‗lib  o‗z  davri 
ilmlarining  tasnifini  berdi.  Uning  musiqa  sohasiga  atab  yozgan  asarlari 
musiqa  naz-ni  boyitdi,  Sharqda  keng  tarqalgan  nay,  nog‗ora,  chang,  rubob 
kabi  musiqa  asboblarini  ta‘riflab, ularning  kishilarning  ma‘naviy hayotidagi 
o‗rnini  ko‗rsatib  berdi.  F.  matematika,  tibbiyot,  arab  tili  grammatikasi, 
alximiya,  mantiq  ilmlariga  oid  qimmatli  asarlar  ham  yaratdi.  Borliq 
muammosini hal etishda ―vujudi vojib‖ va ―vujudi mumkin‖ o‗zaro nisbatiga 
murojaat qilish an‘anasi F. dahosiga taalluqlidir. U o‗zining qator asarlarida 
bu  masalaga  to‗xtalib,  ―vujudi  vojib‖  barcha  mavjud  yoki  paydo  bo‗lishi 
mumkin  bo‗lgan  narsalarning  birinchi  sababi  ekanligini  uqtiradi.  Birinchi 
sabab sifatida u o‗zga sabab yoki turtkiga muhtoj emas. Uning zotiga nuqson 
va qusurlar, ziddiyat, nomutanosiblik, beqarorlik, bilmaslikdan bilishga qarab 
yo‗nalish kabi jarayon yo‗q. U mutlaq borliq va donishmandlik ifodasidir. U 


 
47 
yaratadi,  lekin  boshqa  narsalar  tomonidan  yaratilmaydi.  ―Vujudi  mumkin‖ 
saltanati  esa,  aksincha,  doimo  o‗zgarishda,  ziddiyatli  munosabatlarda,  unda 
barcha  narsalar  oddiylikdan  murakkablikka,  tartibsizlikdan  tartiblilikka, 
norasolikdan  kamolotga  qarab  yuz  tutadi.  ―Vujudi  vojib‖  yaratgan 
narsalardan  dastlabkisi  birinchi  aqldir.  Birinchi  aql  faol  aql  sifatida  har  bir 
sayyoraga xos aqllarni vujudga keltiradi. Eng so‗nggi samoviy aql natijasida 
Yerdagi aql-ruh va barcha moddiy jismlarning asosi bo‗lmish to‗rt unsur  — 
tuproq,  suv,  havo  va  olov  paydo  bo‗ladi.  Yuqorida  zikr  etilgan  to‗rt  unsur 
negizida  o‗simliklar,  hayvonot  olami,  inson  zoti  va  notirik  tabiat  yuzaga 
keladi.  Organik  olamga  o‗simlik  ruhi,  hayvoniy  ruh  va  insoniy  ruh  xosdir. 
Jism va harakat uzviy aloqada bo‗ladi. Harakat va sukunatning ibtidosi sirtqi 
biron-bir  narsaga  yoki  irodaga  borib  taqalmasa,  uni  tabiat  deb  atashadi. 
Harakat, o‗z navbatida, vaqt b-n uzviy tarzda bog‗langan. Harakat ibtido va 
intiho  b-n  chegaralanmagan.  F.  bilish  muammolariga  alohida  e‘tibor  bilan 
qaraydi.  U  voqelikni  bilish  mumkin  ekanligiga  aslo  shubhalanmaydi.  Inson 
o‗zining  barcha  bilimlarini  tashqi  olam  tufayli  oladi.  U  ko‗pgina  vosita  va 
usullar  bilan  ta‘minlanganki,  ular  (idrok,  sezgi,  xotira,  tasavvur,  mantiqiy 
tafakkur,  aql,  nutq)  orqali  voqelikni  o‗zlashtira  boradi.  Aynan  shu  vositalar 
tufayli  inson  ilm-fanni  yaratadi.  Bilish  jarayoni  cheksiz  bo‗lib,  u  insoning 
onli  mushohadasi  va  tafakkurning  bilmaslikdan  noaniq  narsani  bilishgacha 
bo‗lgan o‗ta murakkab yo‗lni qamrab oladi. Bu yo‗nalish hodisalar oqibatini 
bilishdan  uning  sababini  bilishni,  aksidensiyadan  substansiyaga  yetib 
borishni  maqsad  qilib  qo‗yadi.  Lekin  bu  yo‗nalish  sababdan  oqibatga, 
mohiyatdan  hodisaga,  aqldan  jonli  mushohadaga  tomon  qaratilganda  ayni 
muddao  bo‗lar  edi.  Amalda  esa  bor  imkoniyatdan  foydalanish  lozim.  Aqliy 
bilish F. talqinida ikki jihatga ega. Birinchidan, u konkretdan uzoqlashish va 
unda  umumiy  tomonlarni  ajratib  olishni,  ikkinchidan  esa,  ushbu  umumiylik 
ko‗magida  konkret  jihatning  mohiyatiga  chuqurlashishni  taqozo  qiladi. 
Pirovardida  aql  zamin  sirlaridan  voqif  bo‗lib,  samoviy  qismlarni  bilishga 
kirishadi.  Aqliy  bilish  koinot  aqli  ko‗magida  barkamol  ilmga  aylanadi. 
Garchi  inson  aqlini  koinot  aqliga  tiqishtira  berish  bilish  nazariyasiga 
mistikaning kirib borishiga yo‗l ochib bergan bo‗lsa-da, u ijobiy ahamiyatga 
ega  edi,  chunki  u  bilishning  ratsional  metodini  asoslab  berishga  azmu  qaror 
qilgandi. Bundan tashqari, F. bilish ta‘limotining boshqa ko‗pgina jihatlariga 
ham  diqqat-e‘tiborini  qaratib  kelgan.  Ayniqsa,  ilmiy  tadqiqotda  kuzatuv, 
bahs-munozara,  bilish  metodlari,  hissiy  mushohadaning  cheklanganligi 
borasida qiziqarli g‗oyalarni ilgari surgan. F. tufayli musulmon Sharqi fal-iy 
tafakkurida  mantiq  ilmi  chuqur  ildiz  otdi.  U  bilishda  mantiqqa  murojaat 
qilmagan  kimsani  qorong‗uda  o‗tin  yorgan  odamga  o‗xshatadi.  F.ning 
ijtimoiy-axloqiy, siyosiy qarashlari behad darajada e‘tiborlidir. Insonni baxt-
saodatga  eltuvchi  jamoa  fazilatli,  yetuk,  xosiyatli  jamoa,  chunki  insonning 


 
48 
o‗zi  dunyo  taraqqiyotining  eng  mukammal  va  yetuk  yakunidir.  Inson  baxt-
saodatga  erishishda  olam  asoslari  haqidagi  ilmni,  tabiiy  jismlarning 
tuzilishini,  osmon,  jonli  tabiat-o‗simlik  va  hayvonot  olami  to‗g‗risidagi 
barcha  bilimlarni  o‗zlashtirib  olishi  lozim.  Shundan  so‗ng  u  insonni 
o‗rganishga kirishishi, va uning kamolotga erishuvi sabablari bo‗lmish xayr-
ehsonli  ishlar,  go‗zal  insoniy  fazilatlarga  diqqatni  jalb  etishi  zarur.  F.ning 
adolatli, fazilatli jamiyat, davlatni demokratiya talab va tamoyillaridan kelib 
chiqqan holda boshqarish to‗g‗risidagi fikr-mulohazalari diqqatga sazovordir. 
Mutafakkirning  orzusidagi  adolatli  jamiyatda  kishilarning  samarali 
mehnatiga,  ilm  sohiblariga,  ularning  aql-zakovatiga,  fazilatli  axloq-odobiga, 
hayotiy tajribasiga yuksak baho beriladi. Diniy adovat, o‗zga dinlarga e‘tiqod 
qiluvchilarga  nafrat  kabi  sifatlar  qoralanadi.  Uning  uchun  eng  muhimi  — 
kishilarning  u  yoki  bu  dinga  e‘tiqod  qilishi  emas,  balki  ma‘rifatning 
tantanasi,  ilm-fanning  iqboli,  inson kamoloti,  baxt-saodat,  ezgulikning  qaror 
topishi,  insonlarning  o‗zaro  hamjihatligidir.  Bunday  jamiyatda  kasb-hunar, 
ilmni egallashga keng yo‗l ochib beriladi. Jamiyatda tenghuquqlik va erkinlik 
saltanati  hukmronlik  qiladi,  yakka  hokimlikka  barham  beriladi.  Aavlat 
boshliqlarini  fuqarolarning  o‗zlari  saylaydilar.  Saylangan  boshliqlar  xalq 
manfaatlariga  zid  harakat  qilsalar,  ular  o‗z  amal-mansablaridan 
chetlashtiriladi.  Orzudagi  davlat  arboblari  o‗z  faoliyatlarida  adolat, 
tenghuquqlik, fuqarolarning manfaatlarini ko‗zlab ish tutadilar. F.ning undan 
keyingi  avlod  ziyolilari,  mashhur  olim  va  mutafakkirlari  dunyoqarashining 
shakllanishi  va  rivojiga  ta‘siri  samarali  bo‗lgan.  Bundan  tashqari,  butun 
Yevropa  F.  va  b.lar  orqali  antik  olam  madaniyati,  jumladan,  tabiiy-ilmiy  va 
ijtimoiy-falsafiy g‗oyalaridan xabardor va bahramand bo‗ldi. Asosiy asarlari: 
―Substansiya  haqida  so‗z‖  (―Kalom  fi-l-javhar‖),  ―qonunlar  haqida  kitob‖ 
(―Kitob fi-n-navomis‖), ―Masalalar manbai‖ (―Uyun-ul-masoil‖), ―Ilmlarning 
kelib  chiqishi  va  tasnifi‖  (―Kitob  fi  ihso  al-ulum  va  at-ta‘rif‖),  ―Mantiqqa 
kirish  kitobi‖  (―Kitob  al-madxal  ila-l  mantiq‖),  ―Falsafa‖  tushunchasining 
ma‘nosi haqida so‗z‖ (―Kalom fi ma‘oni ism al-falsafa‖), ―Fazilatli xulqlar‖ 
(―As-sifat al-fazila‖) va b.lar. 

Download 1,63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   63   64   65   66   67   68   69   70   ...   293




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish