O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakul‘teti

Vertikal  integratsiya  —  transmilliy  kompaniyalarning  xalqaro 
faoliyatini markazlashgan holda muvofiqlashtirish. 
Vertikal mobillik — ijtimoiy stratifikatsiya tizimi ierarxiyasida yuqoriga 
va pastga qarab siljish. 
Vilfredo  Pareto  (1848  -  1923)  —  italiyalik  injener-iqtisodchi  va 
sotsiolog  bo‗lib,  u  ko‗proq  sotsial  fanda  matematik  iqtisod  nazariyasrni  olib 
irgan mutafakkirlardan biri. U sotsiolog sifatida ―Elita tahlili va ma‘lum siklli 
jarayoni‖  haqidagi  qarashlari  bilan  mashhurdir.  Uning  siklli  nazariyasida 

---

 
190 
―Elitaning  almashishi‖  yoki  ―sirkulyatsiyasr‖  qarashlari  -  ba‘zi  individlar 
(―sher‖lar)  jamiyat  barqaror  bo‗lganda,  uni  qo‗llab-quvvatlovchi,  boshqalari 
esa  (osongina  moslashuvi  ―tulki‖lar)  yangilanishga  va  ijtimoiy  o‗zgarishlar 
davrida samarali  harakat  qiluvchilami  tashkil etadi. Pareto siyosiy sabablarga 
ko‗ra  Fransiyadan  emigrant  qilingan  i  istokrat  oilasrdan  bolib,  dastlab 
injenerlik  ixtisosligini  egalladi  va  faoliyatini  Rim  temiryo‗l  kompaniyasrda 
boshladi.Paretoning  ilmiy  qiziqishlariga  katta  ta‘sir  qilgan  taniqli  italyan 
iqtisodchisi  Mateo  Pantaleoni  va  Lozani universiteti  siyosiy  iqtisod kafedrasr 
professori  Leon  Valrosdir.Valros  bilan  birgalikda  iqtisodiy  tenglik  nazariyasr 
ustida  ishladilar;  sotsiologik  tizimga  umumnazariy  jihatdan  yondashdilar. 
Paretoning  bir  qancha  maqolalari  chop  etildi.  Valros  iste‘foga  chiqqanidan 
keyin,  uning  kafedrasrda  rahbar  bo‘lib  qoldi.  Birinchi  katta  maqolalari 
ma‘ruza  tarzida  «Siyosiy  iqtisod  kursi»  nomi  bilan  nashr  qilindi.  U 
hukumatning bu sohadagi siyosatini ochiq tanqid qildi. U ko‗plab sotsialistlar 
bilan  do‗st  edi,  hatto  Dreyfusni  himoya  qilgan  edi.  Vaqt  o‗tib  borgan  sari, 
ya‘ni  liberalizm,  erkinlashtirish  ortda  qola  bordi.  Jamiyatda  barqarorlikni 
ta‘minlash  zarur  edi.  Shuning  uchun  1900-yillarda  Pareto  ochiqchasrga 
antidemokratik va antiliberal pozitsiyaga o‗tib ketdi. Uningyangichaqarashlari 
«Sotsiologik  qarashlar»  (1901)  «Siyosiy  iqtisoddan  darslik»  (1906)  kabi 
kitoblarida  bosilgan  maqolalarida  ifodasrni  topdi.  Pareto  yuragining  kasalligi 
tufayli professorlik faolyaitini qisqartirishga majbur bo‗ldi. 
1907-yilda  kafedra  mudirligidan  bo‗shadi,  faqat  ma‘ruzalar  o‗qish  bilan 
chekiandi  (1917-yilgacha).1912-yilda  u  o‗zining  asosiy  tadqiqotini  yakunladi. 
«Umumiy sotsiologiya bo‗yicha traktatini yozib tugatdi. Ushbu asar faqatgina 
1916-yildagina  dunyo  yuzini  ko‗rdi.  Sotsiologiya  bo‗yicha  hayotining  oxirgi 
yillari yozgan bir qancha maqolalari, «Demokratiya transformatsiyasr» (1921), 
«Faktlar  va  nazariyalar»  to‗plamida  bosib  chiqarildi.  Oxirgi  maqolasrda  u 
Italiya hukumatini davlatni, jamiyatni boshqara oladigan kuchga ega emas, deb 
ochiq  tanqid  qildi.  Bu  bilan  Pareto,  asosan,  fashizimni  nazarda  tutgan 
edi.Pareto  vafotidan  so‗ng  bir  yil  o‗tgach,  hokimiyat  tepasrga  fashistlar 
kelgach,  ular  o‗z  munosabatlarini  yangi  rejim  asosiga  qo‗ya  boshladilar.  Har 
qanday erkin ijtimoiy-iqtisodiy qarash, fikrlarni taqiqlab qo‗ydilar.