O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakul‘teti

Matritsa  -  (lot.  matrix  -  bachadon)  -  sotsiologiyada:  jadval  (matritsa) 
ko‗rinishidagi modellar yordamida ijtimoiy tuzilmalarni qayd etish. 
Matriarxal  oila  —  erning  xotin  qarindoshlari  bilan  birga  yashashini 
taqozo qiladigan oilaviy tizim. 
Materializm  –  dunyoning  moddiyligidan  va  ongdan  qat‘iy  nazar 
mavjudligidan kelib chiqadigan falsafiy yo‗nalish.  
Mazdakiylik  —  diniy  falsafiy  ta‘limot.  Asoschisi  Mazdak  (470-529). 
Mazdak  xalq  ommasining  zardushtiylik  kohinlari  va  zodagonlariga  qarshi 
kurashini boshqargan. Bu harakat ta‘sirini susaytirish maqsadida Eron shohi 
Qubod  I(488-531)  Mazdakni  qo‗llab  –quvvatlagan.  Mazdak  Qubod  I 
hukmronligi  davrida  avval  otashgohlarning  birida  kohin,  keyinchalik  butun 
Eron  bo‗yicha  bosh  kohin  bo‗lgan.  Kohin  va  amaldorlarning  iqtisodiy, 
siyosiy  hukmronligi  barbod  bo‗lgandan  so‗ng,  qubod  I  Mazdak  b-n  aloqani 
uzgan.  Mazdak  ta‘limotiga  binoan,  olamda  bo‗ladigan  jarayonlar  ongli  va 
biror maqsadni ko‗zlab harakat qiluvchi ezgulik, yorug‗lik manbai b-n ko‗r-
ko‗rona va tasodifiy harakatlanuvchi qorong‗ilik (johillik) manbai o‗rtasidagi 
kurashdan  iborat.  Bu  kurash  ―yaxshilik‖ning  ―yomonlik‖  ustidan  muqarrar 
g‗alabasi  b-n  tugallanadi.  M.  mohiyatan  zardushtiylik  dini  evolyusiyasi 
jarayonidagi bosqichlaridan biri. Shuning uchun zardushtiylikning muqaddas 
kitobi  Avesto,  ayniqsa,  uning  keyingi  qismi  kichik  Avesto  M.da  ham  ilohiy 
hisoblangan. Unda yaxshilik, yaratuvchilik, ezgulik timsoli, shohsulolasining 
homiysi.  Ezgulik  va  yovuzlik  o‗rtasidagi  kurashda  ―yaxshilik‖  timsoli-
Axuramazda  yovuzlik  timsoli-Ahriman  ustidan  pirovard  natijada  g‗alaba 
qozonishi,  shundan  keyin  o‗liklar  tirilib,  dunyo  barcha  nopok  va  g‗arazli 
narsalardan xoli,  yerda  bitta  podsholik,  bitta  xalq bo‗ladigan  umumiy  rohat-
farog‗at 
zamoni 
kelishiga 
umid 
bog‗lanadi. 
Bunday 
g‗oyalar 
zardushtiylikning uzoq vaqt xalq orasida e‘tibor qozonishiga sabab bo‗lgan. 

---

 
113 
Arablar Eron va Turonni bosib olishgach, M. ko‗rinishidagi  zardushtiylikka 
e‘tiqod  qiluvchilarni  zo‗rlik  b-n  islomga  kiritganlar.  o‗z  e‘tiqodidan  voz 
kechmaganlarni  o‗ldirganlar,  quvg‗in  ostiga  olganlar.  Shu  bois 
mazdakiylarning bir qismi o‗z e‘tiqodiga sodiq qolish maqsadida Hindistonga 
qochib  ketishga  majbur  bo‗lishgan.  Bu  ta‘limot  mazdakiylar  harakatining 
mafkurasi  sifatida  xizmat  qilgan.  Mazdak  va  uning  maslakdoshlari  o‗z 
kurashlarida  xalq  ommasiga  suyangan.  Xalqning  ozodlik,  erkinlik,  hurlik 
yo‗lida  olib  borgan  harakatlariga  rahnamolik  qilgani  uchun  ularning 
maslakdoshlari  ko‗payib  borgan  .  M.da  yovuzlik-boylikka  hirs  qo‗yish  va 
o‗ta kambag‗allik qoralanadi. M. harakati 529 y. bostiriladi va Mazdak qatl 
etiladi.  Mazdakiylar  harakati  bostirilgan  bo‗lsa  ham  (XI  a.),  M.  ta‘limoti 
keyingi  asrlar  davomida  Markaziy  Osiyoda,  Eron  va  Ozarboyjonda  ijtimoiy 
zulmga  qarshi,  keyinroq  esa,  o‗rta  Osiyoga  islom  tarqalgach,  arablar 
istilosiga  qarshi  (Muqanna,  Bobak  qo‗zg‗olonlari)  kurashda  xalq  ommasini 
birlashtiruvchi asosiy g‗oyalardan biri bo‗lib xizmat qilgan.