O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakul‘teti

Kubraviya,  Kubraviylik  –  tasavvuf  falsafasining  eng  muhim 
yo‗nalishlaridan  biri.  K.  tasavvuf  fal.sining  boshqa  yo‗nalishlardan  nafaqat 
insonni ruhiy-ma‘naviy kamolotga olib boruvchi yo‗nalish ekanligi b-n, balki 
inson  ruhiy-ma‘naviy  olamining  shakllanishi  jarayonini  bilishga  e‘tiborni 
qaratgani  b-n  tubdan  farq  qiladi.  Unda  inson  faqat  ilohiyot  sirlarini  bilishga 
intiluvchi, o‗zini butunlay unutib qo‗ygan mavjudot emas, balki o‗zini qayta 

---

 
94 
qurish  uchun  real  imkoniyatlarga  ega  bo‗lgan  bunyodkor  sifatida  talqin 
qilinadi.  K.  tufayli  tasavvuf  chinakam  nazariy  asosi  bo‗lgan  fal-iy 
dunyoqarashga  aylandi,  amaliy-axloqiy  urf-odatlari,  turmush  tarzi,  xususan 
tarkidunyochilik, zohidlik doirasidan chiqib, haqiqiy inson fal.si tomon burib 
yuborildi.  Boshqacharoq  qilib  aytganimizda,  tasavvufga  K.  inson 
muammosini olib kirdi. o‗z navbatida K.da tasavvuf vahdati vujud ta‘limoti 
va  futuvvat  g‗oyalari  b-n  chambarchas  bog‗landi.  Uning  diniy-fal-iy, 
xususan,  inson  to‗g‗risidagi  qarashlarining  shakllanishida  musulmon 
madaniy  va  ma‘naviy  hayotida  muhim  ahamiyatga  ega  bo‗lgan  sunniylik 
g‗oyalarining  ta‘siri  sezilarli  SHuningdek,  K.  da  shialik  g‗oyalariga  ham 
hurmat  b-n  qaraladi.  Sunniylik  va  shialik  orasida  vujudga  kelgan  turli 
mojarolarni  bartaraf  etishga  harakat  qilinadi.  12-13-a.  K.  tariqati  nafaqat 
Movarounnahr  va  Xuroson,  balki  Hindiston,  Iroq,  Kashmir  mintaqalarida 
ham keng tarqaldi. Keyinchalik K. tariqatidan firdavsiya (asoschisi Badriddin 
Firdavsiy),  nuriya  (asoschisi  Abdurahmon  al-Isfaroiniy),  rukniya  (asoschisi 
Rukniddin  ibn  Sharafiddin),  hamadoniya  (asoschisi  Mir  Sayid  Ali 
Hamadoniy),  ig‗tishoshiya  (asoschisi  Ishoq  al-Xuttaloniy),  nurbaxshiya 
(asoschisi  Abdullo  Nurbaxsh)  kabi  turli  shoxobchalar  ajralib  chiqdi  va 
alohida  tariqat  darajasiga  ko‗tarildi.  K.  birinchilardan  bo‗lib,  so‗fiylar 
dunyoqarashida  uzoq  vaqtlar  hukmronlik  qilgan ilohiy  haqiqatni  inson faqat 
foniylik, ya‘ni butkul o‗zligini yo‗qotgan bexudlik  holatida, behush, devona 
bo‗lgan  paytidagina  bilishga  qodir,  degan  g‗oyaga  qarshi  chiqdi.  Kubro 
ilohiy  qadriyatni  bilishda  Junayd  Bag‗dodiy  (vafoti  910  y.)  asos  solgan 
―sahv‖, ya‘ni ―hushyorlik‖ yo‗lini yanada rivojlantirdi. Xuddi shuning uchun 
ham  butun  olam,  jumladan  inson  olami  sirlarini  bilish  uchun  ham  axloqiy-
zohiriy,  ham  botiniy  –  vajdiy  bilimlarni  egallash  zarur  ekanligini  ta‘kidladi. 
K.dailk marta ―ofoq va anfus‖ naz-yasini tasavvuf fal.siga tatbiq etdi. Ushbu 
naz-yaga  ko‗ra,  olam  bir  butun  (―olami  Kabir‖)  bo‗lib,  ilohiy  olam  (olami 
Kubro)  va  inson  olami  (―Olami  sag‗ir‖)  birligidan  iborat.  Ilohiy  olam  b-n 
inson  olami  o‗zaro  dialektik  aloqador.  Shuning  uchun  ham  inson  ongi  va 
faoliyatida bo‗ladigan o‗zgarishlar, shubhasiz, butun olam (olami Kubro) b-n 
chambarchas  bog‗liq.  K.  ta‘limotiga  ko‗ra,  har  bir  inson  o‗ziga  xos  kichik 
olam  (―olami  sug‗ro‖)  bo‗lib,  unda  butun  olamning  (olami  Kubro)  barcha 
xususiyatlari  o‗z  aksini  topadi.  Olamni  yaxlit,  to‗la  tasavvur  qilmoq  uchun, 
ya‘ni  ―olami  Kubro‖ning  turli-tuman  xususiyatlari  haqida  aniq 
ma‘lumotlarga ega bo‗lmoq uchun nafaqat ilohiy olam, balki inson olamining 
ham  siri  sifatlarini  bilmoq  darkor.  Inson  agar  u  tinimsiz  izlansa,  ilohiy 
olamning  ham,  inson  olamining  ham  siru-sifatlarini  bilib  oladi.  Olamning 
birligini  bilishga,  eng  avvalo,  olami  kabir,  ya‘ni  ilohiy  olamning  siru-
asrorlarini  bilib  olish  lozim.  Ilohiy  sifatlarni  inson  kamolot  pillapoyalaridan 
ko‗tarilib,  asta-sekin  egallaydi.  Lekin  bunday  murakkab  yo‗lni  bosib  o‗tish 

---

 
95 
uchun  har  qanday  shogirdga  piru-komil,  haqiqiy  ustoz  rahnamolik  qilishi 
zarur.  Chunki  Alloh  vasli  tomon  intilayotgan  shogird  bosib  o‗tishi  zarur 
bo‗lgan  murakkab  yo‗lda,  ya‘ni  zikru,  xilvat,  muroqaba  va  mushohada 
chog‗ida uning boshida turli xayollar charx urib, qalbini har xil his-tuyg‗ular 
qamrab  olishi  mumkin.  Ana  shunday  paytda  unga  murshid  rahnamolik 
qilmasa,  murid  shayton  yo‗liga  kirishi  hech  gap  emas.  Inson  ilohiy  olam 
sirlarini ko‗zi b-n ko‗ra olmaydi, qulog‗i b-n eshita olmaydi, balki ruhiyatida, 
ma‘naviyatida  bo‗ladigan  o‗zgarishlarni  o‗ta  hushyorlik  b-n  aql-farosat 
yordamida  tahlil  qilish  orqali  erishadi.  K.da  ilohiy  olamni  bilishda  intuitiv 
tafakkur  muhim  ahamiyatga  ega  ekanligini  har  tomonlama  isbotlashga 
harakat qilinadi. K.dagi ―latoif‖ naz-yasida insonni ruhiy holatida bo‗ladigan 
o‗zgarishlar, turli his-tuyg‗ular, kechinmalar, hayajonlarning vujudga kelishi 
va  ularni  o‗zaro  almashinib  turishi  turli  shakllar  va  ranglarda  namoyon 
bo‗ladi. Bu naz-yaga ko‗ra, inson ruhiy holatida bo‗ladigan o‗zgarishlar turli 
shakllar (nuqta, dog‗, doira) hamda turli ranglarda namoyon bo‗ladi.  Har bir 
shakl,  har  bir  rangda  ma‘lum  ma‘no  yashiringan  bo‗ladi.  Xususan,  doira-
falakni  aylanib  turishni  ifodalasa,  dog‗-dunyo  timsolidir,  nuqta  esa, 
vahdatdir.  Doira  o‗z  o‗qi  atrofida  aylanib  turgani  uchun,  nuqta  tomon 
uzluksiz  intiladi.  Shuning  uchun  ham  nuqta  mohiyatini  anglash  orqali  inson 
ilohiy  olam  mohiyatini  idrok  etadi.  Doira,  dog‗  va  nuqta  holatlarining 
o‗zgarib turishi turli ranglarning almashinib turishida ham namoyon bo‗ladi. 
o‗z  navbatida,  ranglarning  almashinib  turishi  inson  ruhiy  holatini 
xarakterlaydi.  K.ning  ta‘limotiga  muvofiq,  oq,  sariq,  zangori,  yashil,  ko‗k, 
qizil,  qora  ranglar  inson  ruhiy  kamoloti  darajalarini  ifodalaydi.  Oq  rang  – 
islomni, sariq rang – iymonni, zangori rang- ehsonni, yashil rang – ishonchni, 
ko‗k  rang  –  to‗liq  ishonchni,  qizil  rang  –  irfonni,  qora  rang  -  hayajonni 
(hayratni) anglatadi. K.ning ta‘limoticha, inson Xudo vasliga yetmog‗i uchun 
nafaqat ruhan pok, balki ma‘naviy yetuk ham bo‗lmog‗i zarur. Buning uchun 
esa  har  bir  murid,  har  bir  solik  quyidagi  o‗n  axloqiy  talabni  bajarmog‗i 
darkor.  1)  tavba  –  har  bir  qilingan  kichik  xato  yoki  gunoh  uchun  darhol 
Xudodan  kechirim  so‗rash,  pushaymon  qilish;  2)  zuhd  –  taqvo,  parhez 
demak.  Tavba  qilgan  kishining  haromdan  hazar  qilishi,  Ollohdan  qo‗rqib, 
ma‘n  etilgan  ishlarni  qilmasligi;  3)  tavakkul-kundalik  amaliy  faoliyatida 
yolg‗iz  Ollohga  suyanish,  o‗z  ixtiyorini  Xudoga  topshirish.  4)  qanoat-ozga 
rozi  bo‗lib,  ko‗pdan  voz  kechish;  5)  uzlat-boshqalardan  ajralib,  yakka 
o‗tirish;  6)  tavajjuh  -  butun  vujud  b-n  Xudoga  sig‗inmoq;  YAratganga 
yuzlanib,  undan  madad  so‗rash,  Allohga  qalbdan  intilish;  7)  sabr  –  boshga 
tushgan  og‗ir  ahvoldan  nolimasdan,  turli  azob-iztiroblarga  chidash;  8) 
muroqaba  –  Tangri  borlig‗ining  dengiziga  sho‗ng‗ib,  ilohiy  olamni 
kuzatmoq,  ilohiy  olamga  –  xayolan  sayr  qilmoq;  9)  zikr  –  dilda  ham,  tilda 
ham  Xudoni  yod  aylamoq;  10)  rizo  –  Tangri  irodasiga  qarshilik 

---

 
96 
ko‗rsatmasdan,  taqdir  hukmiga  bo‗ysunish.  K.  ta‘limotiga  muvofiq,  inson 
ruhiy-ma‘naviy kamolotga erishuvining eng muhim shartlaridan biri – umrni 
zoe ketkazmaslik, behuda ishlarga sarf qilmaslikdir. Inson umri juda tez o‗tib 
ketadigan,  tarix  uchun  arzimas  bir  fursatdir.  SHuning  uchun  ham,  o‗lim  va 
oxiratdan  ko‗ra  yaqinroq,  orzudan  ko‗ra  uzoqroq,  xotirjamlikdan  ko‗ra 
go‗zalroq narsa yo‗q. Inson ma‘naviy qiyofasini bezab turadigan eng muhim 
bezak tavoze, eng xunugi baxillikdir. YAxshi xulq yaxshilik ustiga yaxshilik 
olib  kelsa,  hasadgo‗ylik  yomonlik  ustiga  yomonlik  qo‗shadi.  Doimiy  sa‘y-
harakatda bo‗lgan kishi hamisha zafarlarga erishaversa, loqayd, dangasa esa, 
muvaffaqiyatsizliklarga giriftor bo‗laveradi. K.ning ta‘kidlashicha, insonning 
ma‘naviy  etukligi  o‗z  nafsini  tiya  bilish  b-n  ham  o‗lchanadi.  o‗zini-o‗zi 
tarbiyalay  olgan  va  turli  shahvatlardan  o‗zini  tiya  olgan  kishi  eng  qudratli 
insondir.  K.ta‘limoti  musulmon  fal.si,  olam  va  odam  to‗g‗risidagi  fal-iy 
fikrlar taraqqiyotiga sezilarli ta‘sir o‗tkazdi.