O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti

Xalq xo’jaligigi tarmoqlarining barqaror ishlashini oshirish omillari 
Tinchlik davrida ishlab chikaruvchi va ishlab chikarmavdigan inshootlarning 
barqarorligini oshirish quyidagi omillardan iborat: 

---

147 
• Yadro qurollarining birlamchi va ikkilamchi ta`sirlaridan, hamdatabiiy ofat, 
ishlab chiqarish avariyalari va fojialaridan ishchixizmatchilar, muhandistexnik 
hodimlarni muhofazakilish; 
• Moddiy texnikaning ishonchli ta`minotini boshkarish; 
• Inshootlarni yoruglikdan berkitish; 
• favqulodda vaziyatda shikastlangan ishlab chiqarishni tikdash va uni alohida 
ish rejimiga o’tkazish. 
Sho’larning ichida ishchi va xizmatchilarni muhofaza kilishning eng ishonchli 
omili, bu Xalqxo’jaligigi tarmoqlaridagi inshooglar chidamliligini oshirish 
hjyublanadi. Shu maksadtsa hdmoya inshootlari tayyorlanadi. Bunda ishlab 
chiqarishlarda kup vakg buladigan fuqarolar — boshpanalarda, xavfsiz hududtsa 
buladiganlar esa RSBda himoyalanadilar. 
Uzluksiz ishlaydigan ishlab chiqarish joylarida shaxsiy himoyalovchi — 
boshpanalar qurilib, bunda Texnologik jarayonlar shu inshootlardan turib 
boshkariladi. Bulardan tashkari muhofazaga tayyorlanishning eng muhim 
elementlaridan biri, bu ishchi va xizmatchilarni muhofazalanish koida va usullarini 
kullashi, har qanday favqulodda vaziyatlarda tuzilmalar tarkibida kutkaruv hamda 
tiklash ishlarida harakat kilish hisoblanadi. Muhandistexnik komplekslarni muhofaza 
kilish deganda ishlab chiqarishning moddiy asoslarini saklash, uning inshootlarini, 
Texnologik jihozlarini, asbobuskunalarini hamda kommunalenergetik tarmoqyaarini 
saklash tushuniladi. 
Ob`ektdagi inshootlar, qurilmalar birbiridan uzokrok masofada, ya`ni eng 
baland inshootning buyiga nisbatan ikki baravar masofada qurilishi kerak. Bu esa 
yonginga karshi masofa hisoblanadi. Mana shunday qurilmalarning eng asosiy ishlab 
chiqarish inshootlari pastrok balandlikda qurilib, ular metalli yoki temirbeton 
karkaslardan tayyorlanishi lozim. 
G’ishtli inshootlarda bulmalar ta`mirlangan beton plitalari orqali berkitilishi 
lozim. Yengil yonuvchan moddalarni (benzin, kerosin, mazut) saklovchi zahira 
xonalari, ishlab chiqarish korpuslaridan uzokrokda, erga yakinrok kilib (chukurrok 
joylarda) qurilishi kerak. 
Biror ob`ektning chidamliligi, u erdagi inshootlar va qurilmalarning 
chidamlilikdarajasiga boglik. Odatda, inshootlarning chidamliligi: karkas, rom, 
tirgovich, havon va boshka yullar orqali oshiriladi (11 rasm). 
Baland bulmagan qurilmalarning mustahkamligini oshirishDa, usha imoratning 
atrofini tuprok bilan tuldirish muhim hisoblanadi (12rasm). 
Juda 
baland 
inshootlarning 
(kuvurlar, 
minoralar 
va 
boshkalarni) 
mustahkamligini oshirishda, ularni har tarafdan tortib kuyish usuli qo’llaniladi 
(13rasm). 

---

148 
Yengil yonuvchan, zaharli moddalar saklanadigan omborlarni (vdishya) 
saklashda, shu idish ichidagi suyuklik sigadigan darajada ^OISH atrofida tuprokbilan 
tusikhosil kilinadi (14rasm). % Texnologik jihozlar, asbob uskunalar va 
boshkalarning barqarorligini, mustahkamligini oshirishda, shu asbob uskunalar 
muofiqlashtirilgan qurilmalar, moslamalar kurish orqali muhofaza kilinadi. Bunday 
moslamalar sifatida nikoblar, kameralar, zontlar va boshkalar qo’llanilib ularning 
ichiga urnatilganda jihozlar inshoot bulaklaridan saklanadi. 
Texnologik jihozlarni mustahkamligini oshirish uchun ularli avvalo bu 
moslamalardan tashkari biror mustahkam asosga (funDamentga) mahkamlab kuyish 
zarur hamda ularni iloji boricha itsshootlarning pastki kavatiga yoki ertulalarga 
joylashtirish kulay hisoblanadi. 
Tarmoqlarni (ob`ektlarni) elektr ta`minoti bilan ta`minlash ham muhim 
ahamiyat kasb etadi. Bunda elektr ta`minoti ikki yunalishda tashkillashtiriladiki, har
 
qanday vaziyatda ham ob`ektning barqaror ishlashini ta`minlash imkoniyati 
yaratiladi. Albatta, elektr ta`minoti jihozlari, asboblari yadroviy qurollarning 
elektromagnit impulslaridan himoyalangan bulishi lozim. 
;
Ob`ektlarni gaz, suv bilan 
ta`minlash ham alohida e`tiborda bulishi lozim. Birorta avariya holati yuz beradigan 
bulsa, tuhtatish imkoniyatlari hisobga olingan bulishi zarur. 
Suv ta`minotida ikkita manba orqali: asosiy va kushimcha ta`minlagachlardan 
foydalaniladi. Bulardan birida osti suvlari ishlatiladi. Huddi shunga uhshash bug va 

---

149 
issiklik ta`minoti ham ob`ektlarni barqaror ishlashini ta`minlashga ta`sir etadi. Sanoat 
ob`ektlari ikki hil manbadan issiklik oladi: 1 — tashki — IESlar; 2—ichki — uz 
kozonxonalaridan. Yuqorida aytilgan omillardan tashkari ob`ektlar barqarorligini 
oshirishda kushimcha omillar ham qo’llaniladi. Jumladan: 1) Aynan ob`ekt hududida 
portlovchi, yonuvchan va tez ta`sir etuvchi moddalarning mikdorini kamaytirish; 
2) Me`yoridan kup bo’lgan yuqoridagi moddalarni xavfsiz joylarga tarkatish. 
Kimyoviy korxonalarda KTZMga karshi ishlatiladigan degazatsiya moddalari: 
ishkor, ammiakli suv, natriy sulfid va boshkalar saklanishi zarur. YAna tsehlarga 
biror favqulodda vaziyatlarda (avariya, portlash, gaz chikib ketishi va boshka 
holatlarda) ishlatiladigan avtomatik signallar urnatilishi zarur. Bulardan tashkari 
uzluksiz boshkarishni tashkil etish va uni himoyalash ishlari tashkillashtirilishi lozim. 
Bunda ATS, radiouzel, dispetchpunkti, akkumulyator zaryadlaydigan elektrostantsiya 
va boshkalar kuzda tutiladi. 
Ob`ektlarda moddiy texnika holatini ishonchli ta`minlashda quyidagi omillar muhim 
urin tutadi: 
— tayyor mahsulotlarni saklaydigan omborlarni tayyorlash; 
— ob`ektda hom ashyo, yokilgi, jihozlar, kerakli materiallarni etarli ta`minlash; 
— ta`minlovchi korxonalar bilan uzviy alokani boglash; 
— korxona filiallarini boshka joylarda kurish va boshka omillar. 
Xalq xo’jaligigi tarmoqlarining yorugligini maskirovka kilish omilida quyidagi 
ishlar amalga oshiriladi. Masalan, ob`ektning hamma inshootlari, aholi yashaydigan 
punktlar yorugligini uchirish, ishlab chiqarish vatransport vositalarining signallarini 
kamaytirish, maskirovka kiluvchi (yolgondakam vositalarni kullash) usullari 
qo’llaniladi 
SHikastlangan ob`ektlarni tiklash omillarida birinchi navbatda kilinadigan 
ishlar usha korxonaning uz moddiy resurslari orqali, uz kuchi bilan amalga oshirish, 
imkoniyat darajasida ish xonalarini va jihozlarni kaytadan ta`mirlab, ishga tushirish 
va boshka vazifalar bajariladi. 
Ho’losa kilib aytadigan bulsak, Xalq xo’jaligigi tarmoqlarining barqaror 
ishlashini ta`minlash va ularning chidamliligini musgahkamligini oshirish omillarini 
tashkiliy ravishda uz vakgida amalga oshirishda oddindan tuzilgan rejaga amal 
kilinadi. SHundagina har qanday favqulodda vaziyatlarda Xalq xo’jaligigi 
tarmoqlarining barqaror ishlashini ta`minlagan bulamiz.