O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti

 
Himoya inshootlari 
Himoya inshootlari fuqarolarni tabiiy ofatlar, avariya, halokat okibatlaridan 
hamda kirgin qurollari ta`sir faktorlaridan va ularning ikkilamchi ta`sir faktorlaridan 
saklaydigan boshpanalar hisoblanadi. 
Himoya inshootlari quyidagilarga bulinadi:
a) Yunalishiga kura: fuqarolarni saklashga, boshkaruv tizimlarini va tibbiy 
shahobchalarni joylashtirishta muljallangan; 
b) Joylashgan urniga kura: alohida joylashgan (metropolitenlar va togkon 
qurilishlari); 
v) qurilish muddatiga kura: — odtsindan qurilgan va tez quriladigan; 
g) Himoyalash darajasiga kura: — boshpana, RSB va oddiy boshpana (ochik 
yoki yopik ertulalar). 
Boshpana: Boshpana — odamlarni hamma ta`sir faktorlardan (yuqori harorat, 
radioaktiv, portlovchi va kuchli zaharli moddalar), inshootlar buzilganda ularni 
kismlaridan hamda kirgin qurollari va oddiy hujumkor qurollar ta`siridan saklaydi. 
Boshpanalar odamlarni kabul kilish soniga kura 5sinfga bulinadi: 
kichik 
(150300 kishi), urtacha (300600 kishi), katta (600 dan kup) va boshkalar. 
Boshpanani kurshida quyidagi tapablar kuyiladi:
1)3 sutkadan kam bulmagan muddatda saklash; 
2) Suv bosmaydigan joylarda kurish; 
3) Okar suvlardan, kanalizatsiya kommunikatsiyalaridan hamda qurilish 
kommunikatsiyalaridan uzokrok joylarda kurish; 
4) Chikish va kirish eshiklarining bulishi. 
Boshpana ma`lum jihozlar bilan jihozlanishi shart, jumladan: shamollatgich, 
sanitartexnik jihrzlar, havodagi zaharli moddalarni, radioaktiv birikmalarni va 
biologik vositalarni tozalovchi uskunalardan iborat bulishi kerak. 
Boshpana asosiy va kushimcha xonalardan tashkil topadi: Asosiy xonalarga — 
odamlar, boshkaruv tizimlari, tibbiy xizmat tizimlari joylashtiriladi, kushimcha 
xonalarga jihozlar, asbobuskunalar, oziqovqatlar, suv va boshka kerakli vositalar 
joylashtiriladi. Bu boshpanalar juda mustahkam qurilganligi, germetikligi yuqoriligi 
va sanitar gigiyena sharoiti bo’lganligidan Xalqni bir necha kun davomida betalofat 
saklashi mumkin. Boshpanalar odamlar yotadigan va turib saklanadigan holda buladi. 
Turib saklanadigan boshpanalar sifatida ishlab chiqarish, ma`muriy va Xalq 
yashaydigan baland uylarning ertulalaridan foydalaniladi. Bunda butun kirgin 
qurollari faktorlaridan sakdovchi kismlar, elementlar urnatilib, boshpanaga kuyilgan 
talablar bajariladi. 

---

142 
Boshpana bir necha bo’limlardan tashkil topib, har biriga 5075 odam sigishi 
kerak. Ular yarusli kilib jihozlanadi va har birodamga 0,5 m
2
joy tugri kelishi kuzda 
tutiladi. 
Boshpana juda yahshi germetik ravishda qurilishi, ya`ni deEOrlari, xona 
bo’limlari juda zich kilib ishlanishi zarur. Aks holda tashkaridan radioaktiv, 
kimyoviy va biologik zaharlovchilar havo bilan birga kirishi mumkin. 
Boshpanada kamida ikkita karama-karshi tomondan kiradigan eshik va ehtiyot 
eshigi bulishi kerak. Eshiklar tambur tipida ikki kavatli kilib germetik ravishda 
yopiladigan bulishi lozim. Eshikni tashki tomoni juda mustahkam materialdan 
yasaladi, sababi, u yadro portlaganda chikadigan tulkin zarbidan saklaydi. 
Boshpanalar filtrlaydigan, havo almashtiradigan asbobUskunalar bilan jihozlanadi. 
Ularda elektr, aloka, suv hamda kanalizatsiya va isitish tarmoqdari ham bulishi kerak. 
Boshpanada dozimetr, kimyoviy razvedka jihozlari, himoyalovchi vositalar, ut 
uchirish qurollari, oziq ovqatlar, suv zahirasi va dori darmonlar bulishi shart. 
Agar favqulodda vaziyatda alohida qurilgan boshpanalar bulmaganda tez 
jihozlanib, 
foydalanadigan 
boshpanalar 
quriladi. 
Bunday 
boshpanalarni 
metropolitenlar, osti yullari, inshootlarning ertulalarini kerakli asbobuskunalar bilan 
jihozlab tayyorlanadi. 
Radiatsiyadan saklovchi boshpana (RSB). Radiatsiyadan sakpovchi boshpana 
(RSB) germetik bulmagan himoya inshootlari bulib, favqulodda vaziyatlarda 
fuqarolar usha erda saklanadilar. 
RSBlarga alohida qurilgan, tez jihozlanib quriladigan hillaridan tashkari, 
xo’jaligik maksadlarida foydalaniladigan chukurliklar, sabzavot saklanadigan 
qurilmalar va odtsiy yashovchi qurilmalar kiradi. 
RSBlarning saklash xususiyati — radiatsiya nurini (u) susaytirish koeffitsienti 
(Ku) bilan aniqlanadi va u qanday materialdan qurilganligiga va uning kalinligiga 
boglik (18jadval). 
Masalan, yogochdan tayyorlangan uylarning ertulalari radiatsiya nurini 712 
marta, gishtli uylar esa 200300 marta kamaytiradi. 50 nafar odamdan kup bo’lgan 
RSBlarda kamida ikkita karama-karshi tomonda eshiklar bulishi kerak, RSBlarda 
havo ta`minoti jihozlari bulmasligidan usha joylarda fuqarolar uzok vakg saklana 
olmaydilar va uzogi bilan 46 soat bulishlari mumkin. RSBlarga odamlar kirishidan 
avval, eshik, romlar yahshilab urnatiladi. Oziqovqatlar, suvlar iloji boricha germetik 
idishlarda saklanadi. RSBda ham ikkita vazifali xonalar buladi. Asosiy xonada 
odamlar saklanadi, kushimcha xonada esa sanitargigienik jihozlar va havo 
almashtirgich joylashgan buladi. RSBning saklash xonasida ham har bir odamga 
0,40,5 m
2
hajmda joy tugri kelishi kerak. 

---

143 
RSBlar ham 23 yarusli utirgichlar bilan jihozlanadi. Shaharlar tashkarisidagi 
RSBlar sifatida foydalanish uylarining ertulalari, sabzavot saklandigan omborxonalar, 
ertulalar, gishtli, betonli, tuprokli, yogochli uylar va boshka chukurliklar 
moslashtiriladi. 
RSBlarning saklash xususiyatini oshirish uchun ularning devorlarini kalin 
kilish, eshikoynalari germetikligani oshirish va ularning yon atrofini tuprok bilan 
tudtsirish orqali erishiladi. 
Radioaktiv shikastlangan hududlardan kelgan odamlar RSBlarga kirishlaridan 
oldin tamburda kiyimkechaklardagi, oyokkiyimlardagi radioaktiv changlarni yuk 
kilib (silkitish orqali, tozalovchi vositalar orqali), juda ehtiyotlik bilan kiyim 
kechaklarni (himoya kiyimlari, oyok kiyimi) echib, keyin boshpana ichiga kirishlari 
kerak. 
Radioaktiv zararlanishning boshlangich 35 soatlarida, boshpananing chikish 
eshiklari va havo almashtirish teshiklari yahshilab berkitiladi. Bu vakg oraligida 
radiatsiya darajasi tezda kamayib, radioaktiv changlar esa asosan erga tushib buladi. 
46 soatlardan keyin boshpana (RSB) shamollatiladi. Himoyalanuvchi odamlar 
tashkariga chikkanda, albatta, himoya vositalarini kiyib 1520 dakika RSBdan 
tashkarida bulishlari mumkin. Agar tashkarida radiatsiya darajasi juda yuqori bulsa, u 
holda boshpana shamollatilayotganda odamlar nafas organlariga himoyalovchi 
vositalarni kiyib utirishlari zarur. 
Oddiy saklovchi boshpana — ertula. Fuqarolarni muhofaza kdoshshda oddiy 
saklovchi 
boshpanalar 
(ertulalar) 
alohida 
urin 
tutadi. 
Ertulalar 
qurilish 
konstruktsiyasiga kura oddiy himoya inshootlari katoriga kiradi, chunki uni kurish 
juda kiska vaqtda amalga oshiriladi. Ular ochik va yopik kurinishda buladi. Ochik 
ertulalarda odamlar radioaktiv shikastlanishdan ikki uch marta kam zararlanadi (agar 
ertula dezaktivatsiya kilinmasa) va 20 barobarigacha (agar ertula dezaktivatsiya 
kilinsa) kam nurlanish dozasini oladi. Yopikertulalar esa radioaktiv zararlanishni 
4050 marta kamaytiradi. Ertulalar chukurligi 200 sm., kengligi 120 sm., pastki kismi 
esa 80 sm., uzunligi esa odamlar soniga karab tayyorlanadi. 
Ochik 
ertulada 
fuqarolar 
himoya 
vositalaridan 
foydalangan 
Holda 
sakpanadilar. Yopik ertulalar radioaktiv changlarni, biologik tumanlarni, kimyoviy 
qurollarni kiyimkechaklarga, terilarga tushishidan sakpovchi boshpana hisoblanadi. 
12- rasm