O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti jismoniy madaniyat fakulteti

3.2O‘quv mashg‘ulot jarayonida jismoniy sifatlarni rivojlantirish 
O‘quv mashg‘ulot jarayonida jismoniy sifatlarni rivojlantirishga 

yo‘naltirilgan mashqlarni aylanma tezlanishlar ta'sirida qo‘llash samarasi.

Jismoniy tayyorgarlikni samarali shakllantirishga yo‘naltirilgan jismoniy 
mashqlar majmuasi (2 bobning) aylanma burchak tezlanishlariga oid mashqlar
ishtirokida qo‘llanilishi chuqur biologik qonuniyatlarga asoslangan bo‘lib, 
malakali sportchilarni tarbiyalashda muhim ahamiyatga egadir.
Ma'lumki, insonning jamiyki xayotiy faoliyatida (mehnatda, turmushda, 
sportda) muayyan harakatni aniq, mukammal, tez va maqsadga muvofiq ijro
etilishi to‘g‘ridan to‘g‘ri vestibulyar analizatorning funksional imkoniyatiga 
bog‘liqdir. Turli yo‘nalishda bajariladigan tezlanishlar (ayniqsa aylanma burchak
tezlanishlari) vestibulyar retseptorlarga bevosita ta'sir etib, ko‘z nistaglini vujudga 
keltiradi, ko‘z soqqosi va boshni ixtiyorsiztebranuviga sababchi bo‘ladi, aylanma-
burchak tezlanish tugagandan so‘ng ham nistagim reaksiyasi ancha vaqtgacha 
davom etadi. Lekin, bu nistagima tebranishi mazkur tezlanishning yo‘nalishiga
qarama-qarshi tomonga harakat qiladi, tezlanish vaqtida va undan so‘ng 
nistagimadan tashqari mushaklarning tonusi o‘zgaradi. Ana shu xolatlar
vestibulyar apparatlari va boshqaruv organlari (bosh miya, miyacha, qizil yadro, 
orqa miya va hakozo) o‘rtasidagi funksional bog‘lanishni vaqtincha “uzilgan”ligini
bildirish bilan bir qatorda to‘g‘ri yo‘nalish bo‘ylab harakatlanishni nihoyatda 
chegaralab qo‘yadi, odam muvozanat saqlash imkoniyatini keskin kamaytiradi,

---

42
harakatni aniq va samarali bajarilishiga yo‘l qo‘ymaydi. Sport amaliyotida harakat 

mukammalligini oshirish (aniqligi tezligi va yakuniy samarasi) turli

ixtisoslashtirilgan mashqlarni musobaqa modeliga moslab muntazam qo‘llash 
asosida amalga oshiriladi. Lekin, aksariyat xollarda tashqi ekstrimal ta'sirlar
(to‘g‘ri va aylanma tezlanishlar, samolyotda uchish, kuchli va uzoq tebranishlar va 
x.k.) ushbu mukammal harakatning mustahkam emasligini oshkor qiladi.
Fikrimizcha, belbog‘li kurash mashg‘uloti jarayonida kompleksli 
tezlanishlarga oid turli mashqlar majmuasi bilan uzoq muddat davomida muntazam
shug‘ullanish harakat aniqligi, mukammalligi va samarasini oshirish imkoniyatini 
yaratadi. Agar, ushbu tezlanish mashqlari jismoniy sifatlar va texnik-taktik
malakalarni shakllantirishga oid mashqlar bilan birgalikda (navbatma-navbat) 
qo‘llanilsa kutilgan samara yanada yuqoriroq darajaga ko‘tariladi.
Pedagogik tadqiqotda ishtirok etgan nazorat va tadqiqot guruhlari tarkibi, 
tadqiqotning mazmuni , uni tashkil qilish va o‘tkazish tartibi hamda uslublari 2
bobda aks ettirilgan. 
Nazorat va tadqiqot guruhlarida tadqiqot boshlanishi va yakuni qayd etilgan
ko‘rsatkichlar 1 jadvalda berilgan. 
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, nazorat va tadqiqot guruhlarida kuzatilgan
natijalar dinamikasi tanlangan mavzuning asosiy va uning oldiga qo‘yilgan ilmiy 
faraz to‘la-to‘kis ijobiy xol etilganini isbot qildi.
qo‘l-qorin-bel mushaklari kuchi tadqiqot yakunida tadqiqot guruhidagi 
kurashchilarda nazorat guruhidagilarga nisbatan 9,1 kg o‘sdi. Nazorat guruhidagi
kurashchilarda ushbu farq faqatgina 2,4 kg ga teng bo‘ldi. Ya'ni nazorat guruhida 
ushbu ko‘rsatkich tadqiqot boshida 117,7kg ni tashkil etgan bo‘lsa, tadqiqot
yakunida 120,1kg gacha oshdi. 
Tadqiqot guruhida bu ko‘rsatkichlar 119,2 va 126,8 kg miqdorida qayd etildi.
Qo‘llarni bukuvchi mushaklar kuchi tadqiqot guruhida 5,6 martaga ortgan bo‘lsa, 
nazorat faqatgina 2.4 martaga teng bo‘ldi xolos.
Pedagogik tadqiqot yakuni va tadqiqot guruhlarida jismoniy tayyorgarlik 
ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi.

---

43

Ko‘rsatkichlar
Test mashqlari 
Guruhlar
Tadqiqot boshi 
Tadqiqot oxiri
Qo‘l-qorin-bel 
mushaklari
N
117 

120
Stanovoy kuch, kg 

T
119

126
N

qo‘llarni bukuvchi 

mushaklar

kuchi

(turnikda tortilish

kuchi)

T
11

13
14

18
N 

Qo‘llarni yozuvchi

mushaklar 
kuchi
(brusyada qo‘llarni 

bukish-yozish soni )

T
15

16

17

22
N

qo‘llarga tayanib 

gorizontal yotgan

xolatda qo‘llarni 30 
sek davomida
T
18

21

20
24

N
Oyoqlar

mushaklarining
tezkor kuchi (joydan 
turib uzunlikka 5
karra sakrash, sm.) 
T
915
922
938
1048
N
7

8
Maxsus tezkor-kuch 

(qo‘g‘irchoq
kurashchini 30 sek 
davomida “qoqib”
tashlash, umumiy) 
T
7

11

---

44
N 

32
33

Maxsus tezkor-kuch
tezligi (manekenni 3 
min.
davomida 

“beldan
oshirib

tashlash”, umumiy
soni)

T
31

36

Qo‘llarni yozuvchi mushaklar kuchi nazorat guruhida 15-17 marta, tadqiqot 

guruhida 16-22 marta miqdorda o‘z ifodasini topdi.
Qo‘llarga tayanib gorizontal yotgan xolatda qo‘llarni 30 sek. Davomida 
bukish-yozish soni: 18-20: 21-24 martaga teng bo‘ldi.
Tadqiqot guruhida kuzatilgan kuch sifatiga doir ushbu progressiv o‘sish 
tezkor-kuch va tezkor-kuch chidamliligi bo‘yicha ham o‘z isbotini topdi.
Jumladan, oyoqlar mushuklarining tezkor-kuchi (joydan turib uzunlikka 5 karra 
sakrash) nazorat guruhida dastlab 915 sm ga teng bo‘lgan bo‘lsa, tadqiqot
yakunida 938 sm.gacha o‘sdi.
Tadqiqot guruhida bu ko‘rsatich 922 dan 1048 sm, gacha o‘zgardi. Demak,
tadqiqot davomida muntazam ijro etilgan, yo‘naltirilgan mashqlar majmuasi oyoq 
mushakulari tolalariga o‘rta ijobiy ta'sir etib, 4 oylik uzluksiz mashg‘ulotlar
yakunida tezkor-kuch sifatini 126 sm miqdorda o‘sishiga sababchi bo‘ldi. 
Manekenni 30 sek. davomida beldan oshirib tashlash testi yordamida
baholanadigan mahsus tezkor-kuch nazorat guruhida faqat 1,6 martaga ortgan 
bo‘lsa, tadqiqot guruhida ushbu ko‘rsatkich 4,2 martaga teng bo‘ladi.
Mazkur test mashqini 3 min. davomida ijro etgan nazorat guruhi 
kurashchilarida dastlab 32,2 martaga teng miqdor qayd etilgan bo‘lsa, tadqiqot
so‘ngida 33,6 martani tashkil etdi. Farq 1,4 marta. 
Tadqiqot davomida tadqiqot guruhida jismoniy mashqlar oralig‘ida
navbatma-navbat berib borilgan aylanma tezlanish mashqlari ushbu guruh 

---

45
kurashchilarni vestibulyar analizatori funksiyasining yuqori darajada 

shakllanishiga olib keldi. Vestibulyar apparati muvozanat saqlash markazining-

aylanma tezlanishga bo‘lgan qarshi turgunligi 26,2 sek. ga oshdi. Nazorat guruhida 
bu ko‘rsatkich atigi 3,3 sek. ga o‘zgaradi xolos.
Yuqorida qayd etilgan tadqiqot natijalari tadqiqot guruhida aylangan 
yo‘naltirilgan jismoniy mashqlar majmuasini afzalligidan dalolat beradi.
Tadqiqot guruhida qayd etilgan maxsus tezkor-kuch va maxsus tezkor-kuch 
chidamliligi shu yoshdagi yuqori malakali dzyudochilarda kuzatilgan natija
darajasida rivojlanganligi tasdiqlandi. Ushbu taqqoslov qo‘llarni bukuvchi 
(turnikda tortilish) va yozuvchi (brusyada qo‘llarni bukish yozish) mushaklar
kuchiga ham taaluqli. 
Nazorat va tadqiqot guruhlari tarkibidagi kurashchilar vestibulyar
analizatorining aylanma tezlanish ta'siriga qarshi turg‘unligi yo‘naltirilgan 
jismoniy mashqlarni aylanma tezlanishlar ta'sirida qo‘llash natijasida shakllangan
vestibulyar turg‘unlik (tadqiqot guruhida) muvozanat saqlash funksiyasini 
anchagina mukammalashganini tasdiqlaydi. Bunday uslubiyat asosida muvozanat
saqlash turg‘unligini mashg‘ulotlar davomida orttira borish sport mahoratini 
shakllantirish, qolaversa musobaqa taqdirini ijobiy xal etish imkonini beradi.

---

46

HULOSA 
Olib borilgan ishlar va tadqiqot natijasiga ko‘ra tezkor-kuch sifati milliy 

kurashda katta rol o‘ynashi aniqlandi va tezkor-kuch sifatlarini rivojlantirish

evaziga katta yutuqlarga erishish mumkin. 
1.Adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, tezkor-kuch sifati musobaqa
sharoitida xal qiluvchi va rivojlantiruvchi axamiyatga ega ekanligi ko‘zga 
tashlandi. Bu sohada uzoq yillar davomida ishlar olib borgan olimlar ishlari
ko‘lyozma va adabiyotlardan foydalanildi. 
Adabiyotlarda qayd etilgan ma'lumotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, o‘quv
mashg‘ulot jarayonida har bir sport turi xususiyatiga moslashtirilgan tezkor kuch 
chidamliligi sifatlari yosh belbog‘li kurashchilarining jismoniy tayyorgarligida
texnik-taktik mahoratining shakllanishida muhim rol o‘ynaydi va ijobiy ta'sir etadi. 
2.Kuzatuvda biz qo‘llagan mashqlar kurashchilarga yaxshi ta'sir etganligini 

ta'kidlab o‘tmoqchimiz. Birinchi bosqich yakunida natijalar tekshirildi. Ikkinchi

bosqich yakunida tadqiqot guruhlari sezilarli ilgarilab ketishdi. 
3.Tezkor kuch sifatlarini rivojlantirish uchun tanlangan mashqlar va 

sinovdan foydalanish samarali natija berdi. Shulardan zarbdor metodlar, sakrash

mashqlari, kompleksli tuzum va keng miqyosda trenajer uskunalardan foydalanish 
yaxshi samara beradi.

---

47